Ежелгі Мысыр, Шумер-Вавилон ркениеттері

Жоспар:

1.Кне Мысыр ркениетіндегі жеке адам тласы жне оам, оны ерекшеліктері; Перауындар мен абыздарды оамдаы орны.

2.Мысыр мдениетіні дниежзілік ркениет дамуына тигізген сері.

3. Кне мысырлытарды дниетанымы, мифологиясы, діни наным-сенімдері мен баилы мір туралы тсініктері.

4.Шумер-Вавилон мдениетіні даму кезедері мен ерекшеліктері.

5.Кне Шумер-Вавилон оамындаы жеке тланы орны, адамдарды дниетанымы мен діни наным-сенімдері.

6. Шумер-Вавилон мдениет ескерткіштері (жазба ескерткіштер, сулет нері).

Кне Египет жер шарында тыш мемлекет ана емес, сонымен бірге дниежзілік стемдікке талпынан уатты да, діретті мемлекеттерді бірі болды. Ауыз бірлігі кшті, йымшылдыы берік, халы – билік жргізуші тапа толы баынан мемлекет. Египетті жоары кіметі мызымасты жне тсініксіздік принциптері негізінде рылды, ал з кезегінде бл принциптер бірттас Египет мемлекеті пайда болан кезден бастап-а оны толы билеушілері перауындарды дай деп санауды мірлік ажеттілікке айналдырды. Фараондар (перауындар) дайды лы деп саналды, сондытан да фараон зін “Раны” (“ра” кн деген маына береді. Ол – дайларды дайы жне “алтын ” ымына осылып айтылады. – “Алтын” нр шашан кн) лымын деп жариялады.

Адамдар санасында алыптасан аруаа табыну – перауындарды “дай” деп танумен тыыз штасты. Ал дай – патшаларды (перауындарды) рметіне пирамидалар (мазарлар) салына бастады. з кезегінде Египетті жоары міршісі – дай саналан перауын зіні рметіне салынан мазарды рі аса, рі берік етіп салынуына ерекше мн берді. Сн – салтанатпен салынатын мндай пирамидалар ыруар аржыны ана емес, заа созылан ауыр да, азапты ебекті ажет етті. Осы бір азапты ебек, асіретті мір Египет лдарыны лесіне тиген болатын.

Пирамидалар перауындар мен е ататы адамдар шін ана салынды. Египет абыздарыны аидаларына сйенсек, патшалар мен вельможалара ана емес, кез келген адам жерлеуге байланысты бкіл салт-жоралар толы орындалан жадайда мгілік мірлік кш – “Ка-а” (мгілік мір) ие болады. Біра аржыны кп ажет ететіндіктен кедей адамдарды денелері бальзамдалмады, оларды матаа орап, кпшілік зираттарыны шетіне кме салды. Демек, пирамидаларды салынуы – кне Египет оамындаы адамдар арасындаы шектен тыс тесіздікті кеінен орын аландыын байатады.

Осындай сындарлы кезеде тарих сахнасына діни реформатор перауын Аменхотеп (б.з.б.1419-1400 ж.) шыты. Оны басты масаты- бір дайа табынуды жзеге асыру болды, сйтіп адамзат тарихында тыш рет кп дайа табынушылытан бір дайа табынушылыа кшуге маызды адам жасалдыОл жаа мемлекеттік діни наным- сенім енгізіп, жалыз дай деп “Атон”деген ат берілген Кн шарын жариялады.Тарихи ткеріс кезеінде перауын ІУ Аменхотон з атын дай атына сйкестендіріп “Эхнатон” деп згертіп Египетті астанасын “Атон ккжиегі деген маынаны білдіретін Ахетотон аласына кшірді

Египет нері з дамуында айта аларлытай табыстара жетті. 1922 ж. дние жзін та алдыран тамаша жаалы, яни баа жетпес кркемнер азынасы саталан перауын Тутанхамонны мият жасырылан абірі табылды. Бл тамаша табыс- аылшын археологы Г.Картерді “Патшалар алабындаы”за жылдар бойы жргізген ебегіні жемісі болатын.

Египет мдениеті- сан-салалы мдениет. Соларды бірі- бізді заманымыза келіп жеткен Египетті е кне жазу текстері. Олар - дайлара лшылы ету мен шаруашылыты жргізуге байланысты жазбалар. Иероглифтер – кне Мысыр мдениетіні ажырамас блігі болып табылады, йткені бл лкеде салынан ай имаратты алса да, олар иероглифтерге бай болып келеді. Кейіннен, кне мысырлы иероглифтік жазу буынды жйеге кшті (ытайлытар болса мндай згерістерге шырамай з жазба дстрлерін сатап алан).

XІX . соы ширегінде Тигр жне Ефрат (ос зен) зендеріні бойында жргізілген археологиялы азба жмыстарыны нтижесінде ежелгі ескі алаларды орны ашылып, лемге “Шумер ркениеті” деген жаа мдениет белгілі болды. Адамзат баласыны асырлар бойы жинатаан мол мдени мраларына оматы лес осан, дниежзілік ркениетті таы бір бастауына айналан бл жаа мдениетті аты аыза айналды, адамзат ауымыны “флсафалы мйегі”, ілгерілеу мен дамуды айнар блаы деп дріптелді.

Шумер мемлекетіні мдени жетістіктері орасан зор болды. Адамзат тарихындаы алашы “Алтын асыр туралы” поэмасы шумер еліні топыраында жары крді, шумерліктер алашы элегияларды жазды, дние жзінде бірінші рет кітапханалы каталогтар жасауды игерді. Осы орайда алымдар “Месопотамия – архивтер отаны” деп тегіннен – тегін атамаанын атап ткіміз келеді, йткені мнда мемлекеттік архивтермен атар жеке адамдарды да архивтері болан. Сонымен атар шумерлер – е кне медициналы ебектерді, дрі-дрмек рецептері жинатарыны авторлары, дианшыны тыш кнтізбегін жасаан да осы шумерліктер.

Шумер-Аккад ркениетіні тікелей мрагері ежелгі Вавилон болды. Б.з.д. ІІ мыжылдыты ортасында Хаммурапии патшаны тсында (б.з.д. 1792-1750ж. патшалы ран) Вавилон аласы бкіл Шумер жне Аккад облыстарын зіні ол астына біріктірді. Хаммурапиді кезінде екі метрлік тас дігекке сыналап жазылан ататы задар жинаы мірге келді. Хаммурапии задарында ос зен алабыны ежелгі трындарыны шаруашылы мірі, салт-дстрлері мен дет-рыптары жне дниетанымы кеінен крініс тапты. Бір кездерде уатты Вавилон патшалыы жне лы Ассирия державасы туралы деректер ткен асыра дейін тек Библиядан, сондай-а Геродотты жне таы да баса кне заман авторларыны ебектерінен ана белгілі болатын.

Иран ркениетіні тірегі- зороастризм діні болды. Ол мемлекеттік дін боландытан мемлекет тарапынан лкен олдау тапты. Зороастризм дініні негізін алаушы Заратуштраны мірі мен ілімі туралы ылымда р трлі пікірлер алыптасан. Заратуштра грекше “Зороастр” деген сз ежелгі Иранны сзінен шыан “тйелі адам”, “тйе жетектеген адам” деген маына береді. Зороастризмні асиетті кітабы- деби жне мдени ждігер “Авеста”. «Киелі Авеста кітабы” ежелгі мдениеттен хабардар етіп ана оймай, сол дуірдегі заман оиаларынан тере малматтар беріп, кне тарих беттерімен сыр шертеді жне ежелгі Иран тілдеріні е ежелгі, е нды ескерткіштеріні бірі болып саналады. “Авестаны” зороастризм жайындаы кп нсаулары бізге толы жетпеген. Оны е кне блігі “Гат” деген атпен белгілі. «Киелі кітапты-энциклопедиялы туынды деп арастырса та болатын сияты, йткені мнда трлі ылым салаларымен атар, задар туралы, адамгершілік хаында толып жатан ызыты деректер кездеседі. Сонымен «Авестатарихи ескерткіш те болып саналады. Мнда лы пайамбар Зороастраны есімімен аталан зороастризм діні туралы малматтар осы «Авеста арылы бізді заманымыза дейін жетіп отыр. «Киелі кітапта адамны аыл-ойы, оны сіп- жетілуі, ебектенуі, згеруі, табыстара жетуі жне т.б. мірлік мселелер жыра осылады. Сонымен атар, діл патша билігі, жарын мір сру, тату-ттті арым- атынастар орнату, іс-рекетті аылмен жасау, адал ебекпен кн кру, адамдара шексіз айырымдылы жасау сияты мірлік мселелер сз болады.

Зороастризм бойынша, лемде бір-біріне арама-арсы екі негізді- жасылы пен ізгілкті дайы , нрды , мірді, аиатты рмізі Ахура - Майньюді арасында толастамайтын крес жріп жатады. з арсыласына арсы кресте Ахура-Мазда адамды жаратады. Демек, лемде екі дай бар,оны біреуі-мейірімді дай Ахура-Мазда да, екіншісі- мейірімсіз дай Анхра-Майнью.

Иран ркениетіні таы бір жетістігі- ондаы ескі парсылы сына жазуы. Вавилонды сына жазуда 300 таба болса, парсыларда бар –жоы 43 таба болан.

Кілт сздері:Пирамидалар, перауындар, архивтер отаны, зороастризм.