Таырып. Орта асырлы аза мдениеті

Жоспар:

1. Номадизм мір салты ретінде.

2. Еуразиялы кеістіктегі номадтар мдениетіні негізгі белгілері.

3. аза хандыыны рылуы – лтты мдениет алыптасуыны негізі. Жыраулар, аындар, кйшілер , шешендер шыармашылытары, ол нері, ою-рнек рміздеріні ерекшеліктері.

4. азатарды космологиялы тсініктері мен дниетанымыны синкретизмі.

Шыыс Ренессансыны талай елдерді амтыан жне 500 жылдан арты ркендеген типі мсылманды мдени рлеу дуірі екендігі белгілі. Оны л-Кинди, л-Фараби, ибн-Сина, Фирдауси, Ж.Баласан, ожа Ахмет Иассауи, Омар Хайям сияты кілдеріні рухани мрасын мегермей азір мдениетті адам деп есептелу иын. Бл жерде осы лы былысты мсылмандыпен атысы анша деген зады сра туады. Оны негізі де бар.

л-Фарабиді мдениет туралы пікірлері негізінен араб мдениетіні мына 4 тармаына байланысты: 1. Хаиат (бір Алланы аиаттыын длелдеу). 2. Шариат (мсылманды трмыс-салт задары). 3. Тарихат (Аллаа ызмет еткен улиелер мірі). 4. Марифат (білімділік, парасаттылы идеялары).

Шыыс Ренессансы туралы сз еткенде оны таы бір бастауы сопылы баыт (суфизм) жнінде айтпай кетуге болмайды. азастан жеріндегі лы ламалар Жсіп Баласан, Слеймен Баырани, сіресе, ожа Ахмет Иассауи шыармашылыында сопылы сарын лкен орын алан. Онан со Ренессанс идеясын тек Платон мен Аристотельді шыысты ізбасарлары олдады деу де сыаржатылы.

Сопылы баыт ислам лемінде о баста ресми дінге арсы оппозициялы озалыс ретінде туады. “Суфь” термині арабты “жн шекпен” деген сзіне орайластырып алынан. Сопылар – киім таламайтын, бар ойы руханилы тірегіндегі тауа адамдар.

алаларды сіп ркендеуі, сауданы дамуы, ауыл шаруашылыы німдеріне сранымды арттыран. Мны зі егіншілік пен мал шаруашылыыны дамуына себепкер болады. Жауын-шашынны аз болуына байланысты азастанда егіншілік кбінесе суармалы негізде дамыды.

V1-XІІ асырларда Орта Азия мен азастанда алалар тез сті. Олар сауда мен олнерді, дін мен мдениетті тірегіне айналды. Батыс Тркістан жерінде Суяб, лан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияты алалар бой ктерді.

Махмд ашари (1030-1090жж.) ашарда туса керек. арахан міршісі Насыр ибн ли тымынан шыан. кесі Ысты клді отстігіндегі Барсханда тран. Махмд бастапы білімін ашар аласында алады, кейін зіні білімін ктеру шін Орта Азия мен Иран еліні алаларын аралйды. Ол біраз уаыт Бадат аласында тран. Онда араб тілін оып йренеді. Махмд тріктерді тілі мен аыз дебиетіне ерекше кіл бліп, рбір трік тайпаларыны оныс жерлерін аралап сапар шеккен. Тріктерді сздеріні маынасын, ледерін, жмбатарын, ертегілерін, дет-рыптарын жазып алады. Байауларын жинатап “Диуани ла-ат-трік” (“Тркі сздеріні жинаы”) деген ебек жазды. Бл ебекті ежелгі орта асырдаы тріктерді халыты міріні наыз энциклопедиясы деп атауа болады.

ала халыны мдени мірінде ислам дінін уаыздаушы, сопы аындарды ішінде Ахмет Иассауиді (1103-1166) шыармалары елеулі орын алады. Оны ожа Ахмет Иасауи деп атайды. Ол отстік азастандаы трік халыны арасында ислам дініні тарауына зор серін тигізді. Оны ледері кпшілік арасында кеінен тарады. ожа Ахметті лемен жазылан “Диуани хикмат” (“Даналы жайындаы кітап”) деген ебегі бар. Онда аиатты, шындыты, адалды пен тазалыты уаыздаан.

XV-XVІІ1 асырларда азатар арасында ислам діні кеінен тарады. Оны таратуа Сыана, Тркістан, Хорезм, Бара, Самаранд сияты алалар айрыша рл атарды. Алайда, ислам діні кшпелі халы арасында тере тамыр жайан жо. Оан себеп дркін-дркін жргізіліп отыран атыыстар, соыстар жне трлі саяси арама-айшылытар еді. Сондытан халыты бір блігі ислам дінін кпке дейін абылдамай, тірге, кнге, аспана, жерге, суа табынуа негізделген нанымды стады. азатар мірінде отты асиеттеу лкен рл атарды.

XVІ-XVІІ асырларда аза халыны арасында таырыбы мен жанры жаынан алуан трлі ауыз дебиеті ке ріс алды. азаты ауыз дебиетіні асыл азыналарын жасаан да , оны асырдан-асыра, рпатан-рпаа жаластыран да халы арасынан шыан дарынды адамдар - аындар, сал, серілер, жыраулар еді.

Аындар халыты поэтикалы мраларын сатап, айтып берушілер, лирикалы жырларды жасаушылар болды. Сал, серілерді арасынан кптеген ататы сазгерлер мен жезтадай ншілершыты. ншілер, кйшілер, лтты ат спорты ойындарыны шеберлері, алуан трлі сауыойлар, кш иелері балуандар, сбегілер, жалпы халыты тойларда здеріні даын шыарып жрді.

аза халыны поэзиясында жырауларды орны ерекше бааланды. Сол кездегі аза поэзиясыны аса ірі тлалары – Шалкиіз (XV .), Доспамбет (XVІ .), Жиембет (XVІІ), т.б. жыраулар. Олар білхайыр хан мен Жнібек хан заманында мір сріп, сол кездегі шиеленіскен саяси кресті иын-ыстау кезедерін жыра осып крсете білген адамдар. азаты батырлар жыры мысалы: обыланды, Алпамыс, Ер Тарын, Ер Сайын, амбар дастандары тарих шындыымен абысып жатан шыармалар. азаты леуметтік – трмысты дастандары да (озы Крпеш-Баян слу, ыз-Жібек т.б.) феодалды-рулы оамны мірін лкен шеберлікпен крсетеді.

Бл кездегі аза хандыыны мемлекеттік рылысы мен халы міріні ерекше жадайларын зіндік згешелігімен амтитын оамды уклад «билер сзі, «билер айтысы, «билер дауы, «трелік айту, «шешендік сздер деп аталатын кркемдік мдениетті бірегей трін туызды. дебиетті бл трін шыарушылар негізінен ХV-ХV111 асырларда аза оамында сот ісін жргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жргізумен ана айналысан жо. Билер хан кеесіні мшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге ататы билер тайпалар мен руларды басшылары болып, ел басарды, жиындарда соларды атынан сз сйлеп, айтыс-тартыстар кезінде оларды мдделерін орады.

 

Кілт сздері:л-Фараби, Жсіп Баласан, Махмт ашари, ожа Ахмет Иассауи