Таырып. ХІІІ .мен- ХІХ .аза мдениеті
Жоспар:
1.Абай іліміндегі адам мселесі
2.Ш.дайбердиевті философиялы - діни кзарастары
3.аза аартушылы философиясы, оны ерекшеліктері
азаты жазба дебиетіні негізін салушы - Абай нанбаев. XІX асырды екінші жартысында міp срген ол ледер, дастандар, ара сзбен жазылан хикаяларды мол мрасын алдырды. Ол з шыармаларында адамгершілікке, рухани тазалыа ндеді. Олара жат улы-смдыкты, залымдыты шенеді. Ол туралы азаты аса кpнекті ойшыл жазушысы Мхтар уезов былай деп жазды: "Абай зіні кіршіксіз а жрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша шыармалары мен жырларыны бетіне маржандай тгілдірді, оны рбір бетінен, рбір жолынан, рбір сзінен бізге соншама ысты, соншама жаын леп сезіледі, ол леп кешегі ткен заманны, кешегі тркі дниені соан тынысы болса да бізге тсінікті, жрегімізге онымды. Абай лебі, Абай ні, Абай тынысы - заман тынысы, халы ні. Бгін ол н бізді німізге осылып жаырып жаа pіc алып тр".
Абайды аын шкірттері з балалары - Аылбай, Маауия, туысы Ккбай, інісі Шкрім аза дебиетіні алтын орына осылатын кптеген шыармалар алдырды. cіpece, Шкрім дайберділыны /1858-1931/ жазандары кп болды. Ол соы уакыта дейін халы жауы ретінде аталып, eсімі жртка белгісіз болып келді.
Шкерім жазан "аза шежіресін", "аламан-Мамыр", "Елік-Кебек", "Дума", "Дубровский гімесі" /Пушкиннен/ деген поэмаларын, Хафиз аын ледеріні, американ жазушысы Бичер-Стоу Гарриетті "Том аайды лашыы" деген романыны, Лев Толстойды шыармаларыны аза тіліндегі аудармаларын атауа болады. азаты іpі ойшыл шежірешісі, аыны Мшр Жсіп Кебеев те /1858-1931/ осы Шкерім тстас міp сріп, халы сйіп оитын шыармалар жазды.
азастан жерінде алаш рылан ірі ылыми жарафиялы оам 1868 жылы Орынборда йымдасан еді. Оны ызметіне орыс саясатшысы жне азастан мен Орта Азияны зерттеуші Г. Н. Потанин белсене атысты, ол Ш. Ш. Улихановты замандасы жне досы болан
Елімізді мдениеті мен оамды ой-пікіріні тарихында азаты тыш алымы, аса крнекті демократ-зерттеуші Ш. Ш. Улиханов /1835-1865/ рметті орын алады. Оны оамды-саяси, ылыми жне деби ызметі аза даласында прогресшіл идеяларды тарауына лкен жол ашты. Шоан 1858-1859 жылдарда Шыыс Тркістанда болып, ондаы халытарды тарихы мен этнографиясына, сондай-а осы сапарда ырыз еліні. тарихына байланысты бай материал жинап, соны негізінде кптеген ебектер жазды. Оны аза халыны. тарихына байланысты жазандары шыыстану ылымына зор лес болып осылды. Ал орысты ататы жазушы-философы Ф. Достоевскиймен те жаын дос болды. Оны аартушы-демократ ретіндегі кзарасыны алыптасуына орысты прогресшіл революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов ыпал жасады. Шоан Ресейді ылыми-жарафиялы оамыны толы, мшесі болып сайланды.
Ыбыраймен тстас Батыс азастанда мір срген крнекті аламгер, этнограф тарихшы Мхамбет Салы Бабажанов /1832-1872 жж./ зіні шыармашылыымен кеінен млім. Орынбордаы кадет корпусын здік бітірген ол азатарды медениет, білімге деген ыыласын олдап, азаты тарихына, трмыс-тіршілігіне, Орал казак-орыстарыны зорлы-зомбылыына байланысты Петербургте, Мскеуде, Астраханьда шыатын газеттер мен журналдарда кптеген маалалар жариялады. Ал орысты ылыми-жарафиялы оамыны мшесі болды.
XІX асырды екінші жартысында міp сріп здеріні халыты м-мтаждарымен ндесіп жатан тамаша шыармаларымен танымал болан Махамбет, Шернияз, Сйінбай, олардан кейін іле-шала шыан Батыбай, Марабай, Шже, Кемпірбай аза мдениетіні тарихында шпес із алдырды. азаты крнекті аындары Орынбай, Шже, Біржан, Жамбыл, Майкт, сет, т.б ле-жырлары здеріні тере мазмнымен жртшылыты тнті eтті. Айтыса тсіп жлде алып, ледері жртты есінде, аузында жрген азатан шыан ыз-келіншектер де аз болан жо. Сара, Айслу, Манат; Балия, Рысжан, т.б. соларды атарына жатады.
Кілт сздері: Абай, адамгершілік, демократ, шаманды, мсылманды, .