Халыты мір сапасы ымы жне анытамасы
ЧАСТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ «ЦЕНТР ИССЛЕДОВАНИЙ
ПРИКЛАДНОЙ ЭКОНОМИКИ»
|
| азастан Республикасындаы халыты мір сапасын сипаттайтын индикаторларды талдау |
| |||||||
| |||||||
| |||||||
|
Мазмны
| Бет. | |
| 1. Кіріспе | 3 |
| 2. Халыты мір сапасы ымы жне анытамасы | 6 |
| 3. Халыты мір сапасын баалауды озы халыаралы тжірибесіне шолу | |
| 4. азастан Республикасындаы халыты мір сапасын лшеуді зекті индикаторларларыны тізбесі | |
| 5. азастан Республикасындаы халыты мір сапасын талдау жне баалау | |
| 6. ірлер халыны мір сапасын интегралды баалау | |
| 7. орытындылар жне сынымдар | |
| 8. Пайдаланылатын материалдар жне интернет-ресурстар тізімі | |
Кіріспе
азастан жоары мір стандарттары бар леуметтік мемлекет руа бадар жариялады. Бл станым Мемлекет Басшысыны млімдемелерінде крініс табады. Нрслтан Назарбаев 2012 жылы атарды соында азастан халына Жолдауында атап ткендей: «Алдаы онжылдыты маызды міндеті – азастанны барлы азаматтарыны мір сапасын жне дегейін жасарту, леуметтік тратылыты жне оралуды ныайту» [8]. Бл ретте, мемлекет тек ана зіні азаматтарыны жоары мір сапасы принциптерін ресми жариялап оймай, сондай-а, бл салада жетістіктерге ол жеткізуде.
Дегенмен «мір сру дегейі» жне «мір сапасы» - мні жаынан жаын ымдар боланмен, олар барабарлыы жаынан алша. Материалды амтамасыз етілген болып, бл ретте таза суа, сапалы медициналы ызмет крсетуге, сапалы тамаа жне баса да ркениет німдеріне ол жетімді болмауы ммкін. Бл иыстырылан мір сапасы болып табылады.
мір сапасы жне адамны жанжаты дамуы – бл санаттар экономикалы су жне оамны дамуы проблемаларыны азіргі заманы тсілдеріні мазмнды сипаттамасын райды. Бл проблемаларды ойылуы жне зектілігі XX асырды соында жаа болып крінген жо. ылыми ойды дамуыны ртрлі кезедерінде ойшылдар бл таырыпа жгінген. философиялы, экономикалы, леуметтану жмыстарыны негізхгі мселесі болды. Адамны мір сапасы жне дамуыны азіргі заманы тжырымдамаларын кне ойшылдарды ебектерінен, кптеген мдениеттерден жне діндерден табуа болады. Біра адамны проблемалары – оны мір сапасы жне дамуы – екінші кезекте болан кезде экономикалы ылымда ерекше айын пайда болан за мерзімді кезе бар. ткен асырда экономикалы масаттара ол жеткізу ретіндедамуа адам басу басым болды. Адам экономикалы теорияларда тек ана ндіріс ралы ретінде тсіндіріліп, «адам факторына» айнады. Дегенмен 60-жылдардан бастап адамны мір сапасы жне дамуы проблемалары айтадан лемдік экономикалы ылымны ртрлі мектептері мен баыттарыны назарын барынша аудара бастайды.
Танымал халыаралы йымдар жне зерттеуорталытары бл проблемаларды здеріні ылыми зірлемелері мен талылауларында ктере бастады. Алайда тек ана XX асырды соы онжылдытарында экономикалы жне леуметтік теорияда бл проблемалара елеулі бетбрыс байалды. Бл процесте мынадай факторлар елеулі орын алды: ол шінадамны экономикалы масаттара жне міндеттерге баынышытылыы ерекше тн даму проблемаларыны неоклассикалы тсіліні барынша айын болып келе жатан шектелгендігі; леуметтік арама-айшылытарды крт тередеуі жне оларды экономикалы теорияны дстрлі тсілдері негізінде шешуді ммкін еместігі; институционализмні арынды дамуы жне институционалды тсілді олдану аясыны кееюі; экономикалы суді амтамасыз етуде адамны орнын згерту; леуметтануды экономикалы ылыма серіні кшеюі.
Осыан байланысты 1980-жылдарды соы жне 1990-жылдарды басы адамны орны жаа ракурстардан арастырыла бастаан тжырымдамалар жне теорияларды алыптасымен есте алды. Е алдымен, бл траты даму тжырымдамасы жне адамны даму тжырымдамасы, оларды зекті идеясы адамны экономикалы су ресурсы емес, оны масаты екендігі туралы ереже болып табылады.
азіргі заманы сапа тжырымдамалары мір сапасы ретінде леуметтік-экономикалы, саяси, мдени-идеологиялы, экологиялы факторларды жне жеке адамны мір сру шарттарыны, оамдаы адамны орныны кешенді сипаттамасы тсініле бастады.
азіргі мыжылдыты басынан бастап лемде орын алан аламды оиалар сондай-а, ызыушылыты кшейту шін серпін берді. мір дегейі жне сапасы Проблематикасы кенет азіргі заманы мемлекет шін барынша маызды мселелерді бірі болды. Бл пайдымдауа растау ретінде кптеген факторлар, оны ішінде жаын уаыттаы Таяу Шыыстаы «араб кктемі» деп аталатын оиалар болды. лемдік дадарыс нтижесінде халыты негізгі кпшілігіні мір дегейі мен сапасыны тмендеуі жалпы біратар араб елдеріні басарушы режимдері татан тайан оиалара алып келді. ірдегі жадайды одан рі трасыздануы мір сапасыны одан рі лдырауына кеп соты.
оамны л-ауаты кбінесе, з кезегінде, оны толы апаратпен жеткілікті амтылуына жне апарат азіргі заманы оамда проблемаларды аншалыты толы крсететіндігіне байланысты мемлекетті дрыс тадап алынан леуметтік саясатына байланысты. мір дегейі мен сапасыны проблемаларыны шешілуіне елдегі одан рі айта руларды баыттылыы мен арындары жне тбінде оамдаы саяси, рі тиісінше экономикалы тратылы байланысты. Бл проблемаларды шешу орталы мні адам, оны л-ауаты, дене жне леуметтік саулыы болатын мемлекет зірлеген белгілі бір саясатты талап етеді. Міне сондытан осылай немесе згеше мір сру дегейіні згеруіне алып келуі ммкін барлы айта рулар халыты е ралуан топтарында лкен ызыушылы тудырады.
Бл маынада азастан Республикасыны мемлекеттік саясаты кмнсіз мірді сапалы крсеткіштеріні за мерзімді дамуына леуметтік бадарланан, баытталан ретінде объективті аныталады. Бан ол жеткізу шін мемлекет кптеген мемлекеттік даму бадарламаларын зірледі жне ресми жариялады.
мір сапасын арттыру крсетілген бадарламаларда негізгі орын алады. йткені ркениетті елде мемлекетті негізгі міндеті - бл халыты лайыты мір сапасын жне дегейін амтамасыз ету. азіргі заманы нарыты экономика айта руларында мір дегейін жне сапасын арттыру те маызды болуда. Атап айтанда мемлекет саясатыны леуметтік функциясымен оам мір сапасын жне дегейін арттыруа атысты сіп келе жатан ктілімдерді байланыстарады. Осы проблеманы шешілуіне елдегі одан рі айта руларды баыттылыы мен арындары жне тбінде оамдаы саяси, рі тиісінше экономикалы тратылы байланысты.
Мны тсіну «леуметтік-экономикалы жаырту – азастан дамуыны басты векторы» атты Р Президентіні Жолдауында крініс табады. Жолдауды он негізгі тарматарыны сегізі тікелей мірді сапалы крсеткіштерін арттыруа арналан. Осыан байланысты бл тсінікті мнін, оны азастанны азіргі міріндегі орнын наты тсіну ажет. Соы жылдары таырып ерекше зекті болуда, йткені лемдік экономикалы дадарыс салдарынан дамыан жне дамушы елдер халыны лкен блігіні мір дегейі жне сапасы крсеткіштері айтарлытай тмендеген. Дадарыс мір дегейі жне сапасыны индикаторлары мен крсеткіштеріне жааша арауа мжбрледі. Бл шарттарда мір сапасы жне дегейі андай крсеткіштерге байланысты екендігін білу маызды, сондытанелді экономикалы дамуы дегейіні жнехалыты мір сапасыны рамдауыштарын зара байланысын теориялы зерттеу ажеттігі осы жмысты зектілігін жне оны іс жзінде маыздылыын анытайды. [8]
Бл зерттеуде азастан Республикасындаы халыты мір сапасын талдау жне баалау жргізілді, тек ана халыты табыстары жне материалды л-ауаты призмасы арылы емес, сондай-а, оны ішінде Жолдауды іске асыру масатында абылданан мемлекеттік даму бадарламаларыны жоспарланан нтижелерін ескере отырып, «мір сапасыны» мнініні айын жне толы анытамасы берілген. Халыты мір сапасын баалауды халыаралы тжірибесіне, сондай-а, мір сапасы, л-ауат дегейі бойынша рейтингтерді райтын беделді халыаралы агенттіктерді олданыстаы дістемелеріне шолу жзеге асырылды.
Статистикалы крсеткіштерді олданыстаы жйесін жне олданыстаы даму бадарламаларын ескере отырып, халыаралы тжірибе негізінде азастандаы халыты мір сапасын лшеуді зекті индикаторларыны жйелі тізбесі жасаталды.
Сондай-а, осы жоба шеберінде, крсеткіштерді интегралды есептеуді жасаталан лгісі негізінде сынылан мір сапасы индикаторларын пайдалана отырып, азастан ірлеріні мір сапасын іс жзінде лшеу жзеге асырылды жне тиісті рейтинг жасалды.
Осылайша, зерттеуде ойылан масата ол жеткізілді (азастан Республикасы халыны мір сапасын лшеу) жне міндеттер (мір сапасы индикаторлары жйесін, азастандаы мір сапасын лшеу ерекшелігін зектендіру жне кеейту) орындалды.
Халыты мір сапасы ымы жне анытамасы
Адамдарды мір сру дегейін арттыруа атысты мселелерді зерделеуге кптеген экономистерді жмыстары арналды. Бл саладаы зерттеулермен Кейнс, Котлер, Брю, Маслоу, Фишер жне т.б. сияты теоретиктер айналысты. Крсетілген экономистер мір сру дегейіні ртрлі лтты лгілерін, оларды баалау крсеткіштерін, реттеу тетіктерін зірледі.
Соы онжылдытарда алымдар «мір сапасы» деген терминге беретін маына жне оан салынатын мазмн елеулі згерістерге шырады.
азіргі уаытта мір сапасы анытамасыны кптеген тжырымдамалы тсілдері бар. Оан сйкес мір сапасы осы немесе зге де оамны леуметтік бадарларына, уаыт кезеіне, былысты мніні анытамасына жне т.б. байланысты ртрлі мазмнмен толыуы ммкін траты дамушы санат ретінде арастырылуа тиіс кзарас бір мнді болып табылады. «мір сапасы» санатыны мні анытамасыны ртрлі тсілдер талдау бірыай бір рет жне мгілік белгіленген оны тжырымын зірлеуді ммкін еместігі туралы орытынды жасауа ммкіндік береді. Бл халыты мір сапасын жне оны ртрлі жатарын арастыруа арналан кптеген жмыстарды болуымен расталады, оларда азіргі уаыта дейін андай леуметтік-экономикалы процестерді жне былыстарды бл терминмен белгіленетіндігін тсінуді бірыайлыы жо. Бір жаынан мні бойынша адам жне оамны тіршілік ызметіні барлы процестерін амтитын осы санатты шекті кеейтілген тсіндіру кездеседі. Екінші жаынан мір сапасыны крсеткіштері кейде ешандай ылыми длелдемесіз адамдарды мірін амтамасыз ету процестеріні тек ана тар блігін амтиды.
«мір сапасы»деген термин ткен асырды 50-жылдарыны ортасында пайда болды, ол кезде «мір сру дегейі» санаты толы шамада халыты л-ауатын крсеткен жо. Проблеманы зерделеу ондаан жыл кейін Батысты жоары дамыан елдерінде оамны дамуыны индустриялы кезеіне ту жзеге асырыла бастаан кезде басталды, бл экономикалы прогресті гуманитарлы мазмнына ызыушылыа негізделді. Бастапыда мір сапасы негізінен оршаан ортаны, денсаулыты орау жне алаларды жаарту мселелерімен байланысты болды. Біра бертін келе бл проблема оамны мір срі абілетін амтамасыз ету трысында арастырылып, таяу болашата адамзат ол жеткізетін – ол кезде бірінші кезекке аша емес, леуметтік жне мдени ндылытарды йлесімділігі шыатын адамдар арасындаы жаа арым-атынастары бар ркениетті келесі кезеіне туді кейбір футурологиялы идеалыны рамдас блігі ретінде тсіндіріле бастады.
мір сапасы адамдарды материалды жне рухани ажеттіліктерін анааттандыру дрежесін субъективті баалау ретінде анытала бастады. мір сапасы проблемаларына жаа ызыушылы тотамаан экономикалы дадарыса жне лемде леуметтік-экономикалы арама-айшылытарды ушыуына байланысты соы жылдары туындады, бл негізінен лем елдеріні кпшілігінде халыты наты табыстарыны тмендеуінен, мліктік саралануды тередеуінен крінді.
мір сапасын сондай-а, адам шін мірлік маызды жатарды, процестерді жне ебек ызмет аспектісіндегі сияты жалпы тіршілік ызметі аспектісіндегі оны азіргі болмысын крсететін белгілі бір сипаттамалар жиынтыы ретінде арастыру керек.
азіргі заманы экономикалы сздік«мір сапасы» деген терминді «мір сру дегейі» деген ымны жалпылануын білдіретін жне «тек ана материалды ізгіліктер мен ызметтерді ттыну дегейін емес, сондай-а, ажеттіліктерді анааттандыру, денсаулы, мірді затыы, адамды оршаан орта жадайлары, жан рахатын амтитын» леуметтік-экономикалы санат ретіндеі анытайды[4].
Дниежзілік денсаулы сатау йымы (ДД) мір сапасын «жеке тланы олар мір сретін мдениет контекстінде жне ндылытар жйесінде жне оларды масаттарымен, ктулерімен, стандарттарымен жне ктімдерімен байланысты мірдегі орнын сезінуі» ретінде анытайды. Адамны жеке денсаулыына, психологиялы жадайына, жеке нанымдарына, леуметтік атынастарына жне оларды оршаан ортаны тн ерекшеліктері бар зара байланыстарына байланысты тжырымдаманы бл ке ауымы.[33]
йым мынадай негізгі салаларды амтитын мір сапасын баалау шін халыаралы кросс-мдени салыстыру ралын зірледі:
· тн саулыы;
· психологиялы денсаулы;
· туелсіздік дегейі;
· леуметтік атынастар;
· оршаан орта;
· руханият / дін/ жеке нанымдар.
мір сапасы экономика ылымыны санаты ретінде зіні шыу тегі жне мазмны жаынан адамны мір сипаты, мір стилі, мір сру дегейі сияты жаын ымдармен зара байланысты екенін атап ту ажет.
мір сипаты объективтік шарттарды жне адамдар ызметіні субъективтік жаыны, е алдымен, леуметтік-экономикалы белсенділігі крінісіні осындысы. мір сипатын «жргізеді», тжірибе жзінде енгізеді, ол жеке адамны кнделікті трмысыны жалпы формуласы болып. Басаша айтанда мір сипаты–бл адамдарды деттегі, тжірибеленетін нормалары, мінез-лытары, оларды ебек жне трмыс саласындаы, ндірістегі жне материалды жне рухани ндылытарды ттынудаы кнделікті ызметіні дісі.
Осылайша, мір сапасы адамдарды алуан трлі материалды, рухани, зияткерлік, мдени, эстетикалы жне баса да ажеттіліктеріні ттас кешенін анааттандыру дрежесін крсетеді.
Адам Географиясы Сздігінде (Dictionary of Human Geography), Оксфорд аныталатын «мір сапасы» деген термин адам мен оамны жалпы л-ауатын баалау шін пайдаланылады. Бл термин барынша ртрлі контекстерде, оны ішінде халыаралы даму, денсаулы сатау жне саясат саласында пайдаланылады. мір сапасы бл дерек кзінде негізінен халыты табыстарына негізделетін мір сру дегейі ымымен блінеді. мірсру дегейін, анытайтын стандартты крсеткіштерден баса, мір сапасыны крсеткіші тек ана байлыты жне жмыспен амтылуды емес, сондай-а, оршаан ортаны жай-кйін, халыты тн жне психикалы саулыын, білім беру жйесін, демалысты жне босуаытты ткізуді йымдастыруды, сондай-а, леуметтік керек-жаратарды амтиды. [1]
Осыан сйкес экологиялы экономист Роберт Констанза (PhD, Portland State University) былай деп жазады:
мір сапасы брыннан айын немесе айын емес саяси масат боланнан бері осы терминді балама анытаулар мен лшеу за уаыт бойы лшенбейтін болды. Біра бл проблема ттас біратар пндер бойынша ртрлі объективтік жне субъективтік крсеткіштерді анытау нтижесінде шешіле бастады, сондай-а, субъективтік аман-саулыты (SWB), анытау бойынша соы жмыстар, баыт психологиясы саласындаы зерттеулер белгілі бір кмек крсетті.[2]
мір сапасын адамны еркін л-ауаты дегейін жне дрежесін, леуметтік жне рухани дамуын, сондай-а, оны тн саулыын жан жаты сипаттайтын интегралды санат ретінде тсіндіруге болады. Оны рылымды рамдауыштарыны атарынан мынадай негізгі рамдауыштарды: халыты денсаулы дегейін жне міріні затыын, халыты мір сру дегейін, халыты мір сипатын атап туге болады.