Халыты мір сапасын баалауды озы халыаралы тжірибесіне шолу

мір сапасын баалауды халыаралы статистикасы салыстырмалы трде таяу уаыттан бастап дами бастады. 1960 жылы Б жмыс тобы халыаралы ауымда мірді сапалы крсеткіштерін анытау жне лшеу принциптері туралы баяндама жасды. Бл салыстырмалы крсеткіштер жйесін руды алашы ммкіндігі болатын. Бдан брын елдерді даму дегейі наты жалаы индексімен (баалар индексіне блінген номиналды жалаы индексі), ал одан кейін е тменгі кнкріс дегейі жне мір ны индекстерімен (белгілі бір топтамадаы тауарлара жне ызметтерге ттыну баалары индексімен) бааланды. Крсетілген индекстерді райсысы зінше маызды болды, ал жеке-жеке олар елді даму дегейіні жанжаты сипаттамаларын берген жо. Сонымен бірге наты жалаы жне мір ны индекстері тек ана жалдамалы ебекке жатады, бл ретте халыты кейбір санаттарыны (шаруалар, здеріні ксібі бар) мір сру дегейін анытау кезінде крсетілген индекстер пайдаланыла алмайды.[37]

Халыаралы статистикалы тжірибеде алашыларды бірі болып кешенді индексті Б леуметтік Дамуды Зарттеу Институты сынды (1970 жылы). Бл индекс «леуметтік даму индексі» деген атауа ие болды жне16 маызды (9 леуметтік жне 7 экономикалы) зара туелді крсеткіштерді амтыды. Зерттеу авторлары 500 доллардан аспайтын жан басы табысы дегейлерінде экономикалытан асты деген орытындыа келді.

Одан рі британ экономисі М.Д. Моррис мынадай ш крсеткішті ескеретін мір сапасыны наты даму индексін зірледі: [1]

· 1 жаса дейін жету бойынша ктілетін мірді затыы;

· нрестелер лімі дегейі;

· жасы лкен халы арасында сауаттылыты таралуы.

Жиынты индекс 1 баллдан (нашар нсасы) 100 (здік нсасы) балла дейін шкіл бойынша бааланатын алдырылатын орта арифметикалы шама ретінде есептелді.

Бгінде Б халыаралы статистикадаы мір сапасы крсеткіштері жйесіні олданыстаы нсасы 1978 жылы зірленді жне 11 негізгі крсеткіштер топтарын амтиды: [37]

1. Халыты туу, лім-жітім жне баса да демографиялы сипаттамалары.

2. мірді санитарлы-гигиеналы шарттары.

3. Азы-тлік тауарларын ттыну.

4. Трын й шарттары.

5. Ебек жне жмыспен амтылу шарттары.

6. Білім жне мдениет.

7. Халыты табыстары жне шыындары.

8. мір ны жне ттыну баалары.

9. Клік ралдары.

10. Демалысты йымдастыру.

11. леуметтік амтамасыз ету. Адамны еркіндігі

Аталан крсеткіштер топтарынан баса Б статистикалы комиссиясы мір сру дегейін баалау шін ажетті, біра Б сарапшыларыны пікірі бойынша оны тікелей сипаттамалары болып табылмайтын біратар апаратты крсеткіштерді амтитын жалпы блімді бліп крсетті. Мнда лтты табыс, халыты жан басына жалпы ішкі нім (ЖІ); леуметтік ызмет крсету клемі жне трлері; халыты жеке ттыну шыындары, оларды рылымы жне суді орташа жылды коэффициенті, халыты тыыздыы, халыа клік ызметін крсету; байланыс ралдары, баспасз жмысы жне т.б. енгізілген.

1987 ж. Халыты дадарыс проблемалары бойынша Вашингтон Комитеті Халыаралы стсіздік индексін жариялады. Индекс материалды жадайа, демографиялы жадайа, денсаулы жадайына жне оамды рылыма байланысты адамдарды л-ауатын сипаттайтын 10 крсеткішке негізделген жиынты болып табылады. Есептер осы стте мірді барынша олайсыз жадайлары Анголада жне Мозамбикте, ал барынша олайлылары Швейцарияда жне Люксембургте боланын крсетті.[1]

1990 ж. БДБ елдерді леуметтік-экономикалы дамуын кешенді баалау ммкіндігін абылдады жне алаш рет Адамны даму индексін (АДИ) жариялады. Онда деректерді ш трі ескерілді: мірді затыы, білім дегейі (сауаттылы жне бастауыш, орта жне жоары білімге атысуды жалпы крсеткіші сті) жне наты сатып алу абілетімен лшенетін мір сру дегейі. Индекс 1-0 аралыындаы шкілді білдіреді. Дамуды жоары дегейі 0,8 жне одан жоары, орташа 0,5 - 0,799 аралыындаы, жне тмен 0,5-тен тмен крсеткіш болып есептеледі.[37]

мір сапасын жне дегейін баалау кезінде сондай-а, сараптамалы баалар пайдаланылуы ммкін. Мысалы, «Демографиялы дадарыс жніндегі комитет» американды коммерциялы емес йымы 1989 ж. ресми статистика деректері, сауалнамалы сраулар жне сараптамалы баалар нтижелерін негізінде лемні 100 ірі алаларында мір сапасын зерттеуді ткізді. Крсеткіш мынадай жеке крсеткіштермен 10-балды шкіл бойынша бааланды: таматану ны (таматануа арналан отбасылы шыындар лесі), трын й шарттары (бір блмеге трындар саны), трын й сапасы (су быры жне электр уаты бар йлер мен птерлер лесі), байланыс (100 трындара телефондар саны), білім (мектепте оитын балалар лесі), денсаулы сатау (1000 тірі туандара балалар лім-жітімі), оамды ауіпсіздік (100 мы трындара жылына кісі лтіру саны), тынышты (сырты шу дегейі), кше озалысы (арбалас уаытындаы орташа жылдамды), ауаны тазалыы. [40]

Сондай-а, АШ-та кедейлік индексі кмегімен мір сапасы жне дегейіні интегралды крсеткішін оайлатылан тсілі белсенді олданылады. Соысы нсыздану жне жмыссызды индекстеріні жиынтыын білдіреді.

Бгінде ртрлі позициялардаы мір сапасын баалайтын біратар халыаралы дістемелер бар, тменді мір сапасын сипаттайтын жалпы абылданан халыаралы дістемелерді кейбірі толы арастырылан.

сынылан дістемелер лемде жргізілген мынадай себептер бойынша осындай зерттеулер атарынан тадап алынды:

1. Интернетте келтірілетін дегейі бойынша.

Google.com іздеушісіндегі срау бойынша 1 орынды АДИ (301 000 000 кздер), 2 орынды – International Living (58 700 000 кздер),3 орынды – Пан-еуропалы мір сапасын зерттеу (38 000 000 іздестіру нтижелері), 4 орынды – Economist Intelligence Unit зерттеуі (7 040 000), 5 орын - Мерсер 4 860 000 алды жне соы орын Канада халыны денсаулыын ныайту орталыына - 3 300 000 кздер тиесілі болды.

мір сапасы зерттеу саласындаы лемдегі барынша беделдісі Біріккен лттар йымы Даму бадарламасыны аясында есептелетін Адамны даму индексі болып табылады.

мірді сапалы крсеткіштерін айтарлытай белгілі траты зерттеулерді «International Living» жне «The Economist» журналдары жзеге асырады. Оларды АДИ-дан негізгі ерекшелігі бл дістемелерді мірді сапалы сипаттамаларын субъективтік абылдауа барынша назар аударатындыында, мысалы «The Economist» зерттеушілері елді санды крсеткіштері нашар болатын, біра халыны жасы моральды кйге ие болатын экономикалы трыда барынша дамыан елді рейтинг бойынша жоары болуы жадайыны алыптасу ммкіндігін алып тастамайды.

2. Жиналан тжірибе жне мір сапасын лшеу зерттеулеріні басталу біріншілігі.

Канаданы денсаулыты ныайту орталыыны тжірибесі мір сапасы зерттеулер саласындаы бірінші жру себебінен жмыста аралды. Орталыты тжірибесі сондай-а, йымны халыты жеке санаттарын зерттеуден халыаралы кешенді зерттеуге дейін жеткенімен ызыты.

3. Шектелген ауматаы даму айырмашылытары.

Еуропалы зерттеу мысалы кбінесе онда салыстырмалы шектелген аумата орналасан, біра бл ретте дамудаы елеулі айырмашылытары бар елдерді шектелген саныны арастырылуымен тартымды. Бл тжірибе е алдымен, жадайды сондай-а, бірыай аумата елеулі ірлік сйкессіздікке ие азастанмен састыымен ызыты.

4. Материалды ол жетімділігі.

«International Living» халыаралы журналы жне БДБ оларды белгілі бір объективтілік лестерде азастандаы мір сапасын жне оны рейтингтердегі орны баалауа ммкіндік беретін елдерді рейтингтеріне жалпы ол жетімділігі бар.