Адамны даму индексі

Адамны даму индексі (HumanDevelopmentIndex) лемні елдеріндегі жне ірлеріндегі адам материалыны даму дрежесін сипаттайды. Индексті Біріккен лттар йымыны Даму бадарламасы (БДБ) жасады жне Б адамны дамуы туралы баяндамаларыны арнайы сериясы шеберінде пайдаланылады. [37, 39]

АДИ-ды жыл сайын Біріккен лттар йымы Даму бадарламасы (БДБ) зіні жмысында талдамалы зірлемелермен атар лтты институттар жне халыаралы йымдарды статистикалы деректерін пайдаланатын туелсіз халыаралы сарапшылар тобымен бірлесіп есептейді. Индекс Б адамны дамуы туралы баяндамаларыны арнайы сериясында жарияланады.

лем елдеріні экономикалы жне леуметтік прогресін баалаумен бірінші баяндама адамны даму ымын былайша алыптастырды: «Адамны дамуы тадау спектрін кеейту процесі. Тадауды барынша маызды элементтері – за жне аман-сау мір сру, білім алу жне лайыты мір сру дегейіне ие болу. Тадауды осымша элементтері саяси еркіндікті, кепілдендірілген адам ытарын жне зін-зі сыйлауды амтиды». Бл кзарастар жйесі адамны мір сапасын арттыруа, барлы салаларды оны ммкіндіктерін кеейтуге жне жетілдіруге бадарларанан. Адамны даму тжырымдамасы жалпы лтты нім крсеткішіне негізделген, адамды тек ана экономикалы дамуды озаушы кші ретінде арастыран жне экономикалы суді оамды прогресті басты масаты деп жариялаан экономикалы дамуды «классикалы» деп аталатын теориясын ауыстырды.

Экономикалы су мен тиісінше табыстарды суі арасындаы тікелей байланысты жотыын длелдеу ретінде АДИ экономикалы су жне денсаулы жне білім дегейлеріндегі згерістер арасындаы лсіз корреляцияны келтіреді. 70-жылдардан бастап азіргі уаыта дейін ртрлі ірлерде жргізілген лшеулер нтижесінде АДИ зерттеушілері елдердегі денсаулы сатау жне білім жйелері дамуыны оларды экономикаларыны даму жадайына тікелей туелділігін анытады.

 

 

4-сурет. Экономикалы су жне денсаулы жне білім дегейлеріндегі згерістер арасындаы лсіз зара байланыс, 1970-2010 [37]

2010 жылы адамны дамуы туралы баяндамада «адамны дамуы» ымыны анытамасы айталытай толыты. Жоба авторларыны пікірі бойынша адамны дамуын адамны тадау ммкіндіктерін кеейту ретінде анытау негіз алаушы, біра жеткіліксіз болып табылады. Адамны дамуы за уаыт ішінде позитивтік нтижелерді сатауды жне адамдарды анаушылыа алып келетін жне рылымды ділетсіздікті кшейтетін процестерге арсы рекет етуді болжайды. Сондытан леуметтік ділеттілік, тратылы жне адам ытарына рметпен арау сияты принциптер негізгі болып табылады. Бан сйене отырып, йым сарапшылары адамны даму проблемалары бойынша тжірибеге жне ылыми зерттеулерге сйкес келетін натыланан жаа мынадай сынысты сынды: «Адамны дамуы за, аман-сау мір сру жне шыармашылы мір, оларды пікірі бойынша ндылыы бар баса да масаттарды жзеге асыру; планетадаы дамуды ділеттілігін жне тратылыын амтамасыз етуге белсенді атысу еркіндігін кеейту процесін білдіреді».

АДИ-ды бл анытамасы трысында трт парадигмалардан трады жне ш крсеткіштермен лшенеді.

Адамны леуетіні дамуы парадигмаларына мыналар жатады:

1. табысты арттыруа жне экономикалы суге баытталан тиімді ызмет нтижесі ретінде німділік;

2. абілеттерді іске асыруа жне ізгіліктерді пайдалануа ммкіндіктер тедігі деп тсінілетін тедік;

3. тек ана азіргі емес, сондай-а, болаша рпатара ркениет ммкіндіктеріне олжетімділкті амтамасыз етуге ммкіндік беретін тратылы;

4. дамуды тек ана адамдарды мддесінде емес, сондай-а, оларды кш-жігерімен жзеге асырылатындыын болжайтын ммкіндіктерді кеейту.

 

Адамны дамуыны ш рамауышы мыналар:

1. л-ауаты:адамны наты еркіндіктерін олар ркендей алатындай кеейту.

2. ытарды жне ммкіндіктерді кеейту, сондай-а, агенттілік: адамны жне топтарды рекет ету жне нды нтижелер алу ммкіндігі.

3. ділеттілік: леуметтік ділеттілікті арттыру, уаыты жаынан нтижелерді тратылыын амтамасыз ету, адам ытарын рметтеу жне оамны баса да масаттары.

 

Халыты денсаулыын жасарту халыты физикалы дамуы жне жмыса абілеттілігін арттыруды жне тиісінше німдерді жне ызметтерді жасау, білімдер жинау жне т.б. шін ммкіндіктерді кеейтуді маызды факторы ретінде арастырылады, сондытан адамны денсаулыы жасарту саласындаы жетістікті крсететін ктілетін мірді затыы крсеткішін тадау кездейсо емес.

Білім дегейін арттыру адам капиталыны сапасына – оамны байлыын кбейтуді негізгі факторынан айтарлытай сер етеді жне оамды ебек німділігіні суіне негізделеді. Білім дегейі жиынты білімдер жне машытар орын - оамны «рухани байлыын» рай отырып, жиналан білім, ебек, ылыми, зияткерлік жне шыармашылы леуетті сипаттайды. Бл сапа рпатан рпаа беріледі жне адамны зіні дамуына жне жалпы процесті алпына келтіру тиімділігіні суіні маызды алышартын білдіреді.

Бдан зге отбасы, мемлекет, ксіпорындар жне йымдар жргізетін оу жылдары жне олара кететін шыындар клемі туралы деректер негізінде белгілі бір кнге білімдерді жиналан леуетін анытауа болады. лтты валютадан АШ долларына алынан деректерді айта есептеу, тек ана халыаралы салыстыруды жзеге асыруа емес, сондай-а, елдер топтары бойынша жне жалпы лем бойынша болып жатан процестерді задылыын жне серпінін анытай отырып, осы леует шамасын анытауа ммкіндік береді.

Халыты л-ауаты, немесе табыстары лтты байлы крсеткішімен емес халы ЖІ-мен лшенеді. Дегенмен лтты байлы крсеткіштері белгілі бір кнге экономикалы ызметті жиналан нтижелерін сипаттайды, олар елдерді шектелген санында есептеледі, жне оларды есептеу лі пысыталмаан. Сондытан азіргі уаытта тек ана аымдаы ызметті сипаттайтын ЖІ крсеткіштері пайдаланылады.

Адамны даму тжырымдамасыны негізгі стратегиялы ралы болып табылатын АДИ 1990 жылы пкістанды экономист Махбубомуль-Хак (Mahbubul-Haq) зірледі. Тбегейлі деп есептелген зерттеуді бастапы идеясы айтарлытай арапайым: оамды дамуды бл за уаыт тжірибеден ткендіктен тек ана лтты табыс бойныша емес, сондай-а, елерді кпшілігінде згеріске шырайтын денсаулы жне білім саласындаы жетістіктер бойынша баалау керек. Тікелей статистикалы крініске ие параметрлерді бл атары мір сапасына сер етеді, тиісінше оны жай-кйін крсетеді деп болжанан. Индексті негізінде сарапшыларды субъективтік баалары емес, ресми кздерден алынан наты санды крсеткіштер жатыр, сондытан олар салыстырмалы трде объективті болып есептеледі жне анытауа болады. АДИ-ді зіні кемшіліктері болды, мны оны жасаушылар ашы мойындады: атап айтанда, ол ізгіліктерді блуді асимметриялыын жасыратын крсеткіштерді лтты зегіне сйенді, жне сондытан кптеген жадайларда зерттелетін елдердегі істерді наты жадайын крсете алмады. Бан оса, жалпы зіні міндетін табысты орындады. Б жне БДБ оса аланда, оны мамандандырылан рылымдарына сенімні жоары дегейі, сондай-а, дістемелік негіздер АДИ оамды дамуды сипаттайтын е беделді жіктемелерді бірі етті.

Адамны даму индексі — бл осы немесе зге елдегі адамны даму дегейіні жиынты крсеткіші, сондытан кейде оны «мір сапасы» немесе «мір сру дегейі» сияты ымдарды баламасы ретінде пайдаланады. АДИ оны азаматтарыны денсаулы жадайы, білім алуы жне наты табысы кзарасы трысынан елді жетістігі олар шін зіні индекстер бааланатын мынадай ш негізгі баыт бойынша лшенеді:

· Ктілетін мірді затыы индексі: туу кезінде орташа ктілетін мірді затыы крсеткішімен лшенетін денсаулы жне за жасау.

· Білім индексі: мектеп жасындаы балаларды орташа ктілетін білім алу затыымен жне жасы лкен халыты білім алу затыымен лшенетін білімге олжетімділік.

· Жалпы лтты табыс индексі: сатып алу абілеті (СП) паритеті бойынша халыты жан басына АШ долларымен жалпы лтты табыс (ЖТ) шамасымен лшенетін лайыты мір сру дегейі.

Бл ш лшем орташа геометриялыы 0-1 аралыындаы ауымда АДИ жиынты крсеткішін білдіретін 0-1 аралыындаы санды мндер трінде стандартталады. Одан кейін мемлекет осы крсеткіш негізінде ранжирленеді.

2010 жылы АДИ лшейтін индикаторлар топтастыы кеейтілді, ал Индексті зі елеулі тзетуге шырады. Орташа елдік статистикалы деректерге сйенетін жне ішкі тесіздікті ескермейтін жиынты крсеткіші болып табылатын пайдаланылан АДИ-а осымша ш жаа индикатор енгізілді: леуметтік-экономикалы тесіздікті ескере отырып, тзетілген Адамны даму индексі (АДИТ), Гендерлік тесіздік индексі (ГТИ) жне Кп шамалы кедейлік индексі (ККИ).

2011 жылы лем елдеріндегі Адамны даму индексі.[29]

2011 жылы лем елдеріндегі Адамны даму индексі осы жылды кзінде жариялаан болатын, Б адамны дамуы туралы деректері бар есептер, детте екі жыла кешіктіріледі, йткені лтты статистикалы ызметтер жариялааннан кейін халыаралы салыстыруды талап етеді.. Осылайша, аымдаы 2011 жыла арналан баяндамада 2009 жылы орытындылар бойынша есептелген деректер сынылды.

Барлы елдер рейтингте трт саната жіктеледі:

· АДИ дегейі те жоары елдер.

· АДИ дегейі жоары елдер.

· АДИ дегейі орташа елдер.

· АДИ дегейі тмен елдер.

2011 жылы лтты жетістіктер рейтингін Норвегия бастады, ол 2001-2006 жыл аралыында бірінші орын алан, одан кейін оны Исландияа берді, алайда 2008 жылы тізімні басына шыты жне барлы осы уаыт ішінде кшбасылыты жаластыруда. Норвегия АДИ 0,943 те. Бл мемлекетте мірді затыы дегейі лемдегі е жоарыларды бірі —81,1 жас, халыты жан басына орташа жылды табысы - 57,130 АШ долл., халыты жан басына жалпы лтты табыс – 47 557 АШ долл. (траты халыаралы долларда крсетілген сатып алу абілеті паритеті бойынша, база – 2005ж.). Мнда іс жзінде кедейлер жо, «сыныпты» деп аталатын айырмашылытар те лсіз крсетілген. Халыты л-ауаты айтарлытай дрежеде мнай жне газ ндіруші жне мнай деуші нерксіппен байланысты, йткені Норвегия –лемдегі ірі жне Батыс Еуропадаы е ірі кмірсутегін ндіруші жне экспорттаушы. Елдегі инфляция жне жмыссызды алан Еуропамен салыстыранда дстрлі тмен, біра сонымен бірге — бл е ымбат лем елдеріні бірі.

Сондай-а, даму дегейі те жоары елдер рейтингі кшбасылары ондыына - сондай-а, Австралия, Нидерланд, рама Штаттар, Жаа Зеландия, Канада, Ирландия, Лихтенштейн, Германия жне Швеция кірді. Алайда, зерттеу авторлары АДИТ бойынша ішкі леуметтік-экономикалы тесіздікті ескере отырып, Индексті тзетуден кейін е бай елдерді кейбірі бірінші ондыа да жете алмай жатындыын ерекше атап теді. Мселен, рама Штаттар 4-орыннан 23-орына, Отстік Корея — 15-орыннан 32-орына, Израиль 17-орыннан 25-орына тсіп алан. Тесіздікті ескере отырып, тзетілген Адамны даму индексі бойынша АШ жне Израиль рейтингіні тмендеуі негізінен халы табыстарындаы тесіздіктермен тсіндіріледі, дегенмен медициналы кмек сондай-а, АШ-ты рейтингін згертуге ыпал ететін фактор болып табылады.

азастан 2011 жылы рейтингте 0,745 АДИ-мен 68 орын алады жне БДБ баасы бойыншажоары дамыан мемлекеттер тізіміні ортасында орналасан. Жалпы, елді крсеткіштеріне леуметтік тесіздік, экологиялы проблемалар, сондай-а, мірді затыыны тмен болуы теріс сер етеді. Зерттеу авторлары азастанда (посткеестік кеістіктегі мнай жне газ экспорттаушы баса да елдерде) экономиканы саралануына емес, табии ресурстарды пайдалануа те кшті екпін жасалатынын крсетеді, бл соы жылдардаы тратылыа жне адам дамуыны тратылыына елеулі сер етуі ммкін.

Брыны КСРО мемлекеттері атарынан АДИ дегейі жоары елдер тобында азастанмен атар Беларусь (65 место), Ресей (66), Грузия (75), Украина (76), Армения (86) жне зірбайжан (91) бар. Баса да посткеестік мемлекеттер даму дегейі орташа елдер тобына енгізілді: Трікменстан (102 орын), Молдова (111 орын — Еуропадаы е тмен крсеткіш), збекстан (115), ырызстан (126) жне Тжікстан (127). Барлы брыны КСРО мемлекеттерінен тек ана Балты жаалауы елдері адамны даму дегейі те жоары мемлекеттерді бірінші тобына кіре алды: Эстония 34, Литва — 40, Латвия — 43 орынды алады.[38]

Рейтингті даму дегейі те тмен нашар дамыан мемлекеттер жабады. Соы ондыты барлы елдері Сахарадан отстікке Африкада орналасан: Гвинея, Орталы-Африка Республикасы, Сьерра-Леоне, Буркина-Фасо, Либерия, Чад, Мозамбик, Бурунди, Нигер жне Конго Демократиялы Республикасы (0,286 АДИ соы орын). Бл мемлекеттерде мірді затыы те тмен — 40 жастан 50 жаса дейін, леуметтік-экономикалы орта барынша олайсыз, халыты сауаттылыы тмен - барлы трындарды 30%-дан аспайтыны ои жне жаза алады, халыты жан басына табысы — жылына 1 адама 1 000 АШ долларынан тмен. Соы жылдары ол жеткізілген ішінара прогреске арамастан бл елдер брынысынша жеткіліксіз табыстан, білім саласында шектеулі ммкіндіктерден жне безгек пен ЖТБ сияты ауралардан лімні салдарынан айтарлытай дрежеде мірді затыыны тмендігінен азап шегеді. Біратар елдердегі бл проблемалар арулы атыыстарды жойын салдарларынан ушыа тседі.