Азастан Республикасындаы халыты мір сапасын лшеуді зекті индикаторларларыны тізбесі
«олданбалы экономиканы зерттеу орталыы» ЖМ осы тарауда олданыстаы статистикалы крсеткіштер жйесін, олданыстаы мемлекеттік даму бадарламаларын талдау жне мониторингін, елді шарттарында олданылатын халыаралы тжірибені ескере отырып,сондай-а, азастан оамыны даму басымдытарын ескере отырып, жасалан азастан Республикасындаы халыты мір сапасы лшеуді зекті индикаторларыны жйелендірілген тізбесін сынады.
Халыаралы дістемелерде олданылатын мір сапасыны факторлары жне крсеткіштері алдыы тарауда арастырылды.
Оларды кейбірі объективтік мн-жайлара байланысты азастанды шарттарда олдануа келмейді, алайда азастанды статистикалы жйеге бейімделген бола отырып, крсеткіштерді кпшілігі мір сапасын анытау шін табысты олданылуы ммкін.
мір сапасыны сынылатын крсеткіштеріні тізбесіні анытамасы халыаралы зерттеулермен састытара сйене отырып жне жалпы адам ндылытарына негізделе отырып пайда болды, осыны негізінде негіз ретінде Адамны даму леуеті индексіні трт принципі алынды:
1. табысты жне экономикалы суді арттыруа баытталан тиімді ызмет нтижесі ретінде німділік;
2. абілеттерді іске асыруда жне ізгіліктерді пайдалануда ммкіндіктер тедігі ретінде тсінілетін тедік;
3. тек ана азіргі емес, сондай-а, болаша рпатара ркениет ммкіндіктеріне ол жетамділікті амтамасыз етуге ммкіндік беретін тратылы;
4. даму тек ана адамдарды мдделерінде емес, сондай-а, оларды кш-жігерімен жзеге асырылатындыын болжайтын ммкіндіктерді кеейту.
мір сапасын анытайтын крсеткіштерді атарында таматанумен, трын ймен, киіммен амтамасыз етілу дегейі, рухани жне леуметтік ажеттіліктерді анааттандырылу дрежесі сияты негіз алаушы санаттар сынылады. Бірге алынан олар сапалы мір эталонын аман-сау жне за мірді, ке жне олжетімді білім, дамыан инфрарылым, аныан оамды жне мдени мір жне т.б. крсетеді.
сынылан крсеткіштерді кпшілігі хабарланандай бгінде азастанны министрліктері жне ведомстволары есептейді жне крсеткіштер ртрлі салаларда олданылады. Бл ртрлі салаларда азастанны дамуын сипаттайтын крсеткіштерді жеткілікті болуы себебінен жасалан, оларды оны азаматтарыны мір сапасын баалау шін олданылуы ммкін. Мндай тсіл арнайы крсеткіштерді зірлеу ажеттігі болмауына байланысты мір сапасы индексін іс жзінде есептеу міндетін оайлатады.
Жіктеу масатында «олданбалы экономиканы зерттеу орталыы» ажеттіліктер иерархиясын анытайтын жне адамны барлы ажеттіліктерін маыздылыы дрежесі бойынша мынадай 5 санаттара блетін Маслоуды «Уждеме жне жеке тла» [21] негіз алаушы теориясына сйенеді:
1. Физиологиялы: ашты, шлдеу, жынысты штарлы жне т.б.;
2. ауіпсіздікке ажеттіліктер: ыайлылы, мір шарттарыны тратылыы;
3. леуметтік: леуметтік байланыстар, арым-атынас, туелділік, згелер туралы ойлау жне зіне назар аудару, бірлескен ызмет;
4. Мртебе: зін-зі рметтеу, басалар тарапынан рмет, мойындау, табыса жне жоары бааа ол жеткізу, ыметтік су.
5. Рухани: таным, зін-зі зектендіру, з ойын білдіру, зін-зі сйкестендіру,
Оайлату масатында крсеткіштерді ажеттіліктерді мынадай 3 тобына біріктіру сынылады:
1. Негізгі тн ажеттіліктері;
2. Рухани ажеттіліктер;
3. леуметтік ажеттіліктер.
з кезегінде, «олданбалы экономиканы зерттеу орталыы» ЖМ ажеттіліктерді негізгі топтарын негізгі крсеткіштері 68 индикаторлармен лшенетін 13 кіші топтара блудісынады.
Индикаторларды кіші топтары мір сапасыны крсеткіштерін халыаралы жіктеумен сйкес келеді жне жалпы азастанды крсеткіштерді олданыстаы рылымына сйке келеді. Бл ретте олар адамны даму дрежесін сипаттайтын салаларды е жоары санын амтиды.
Маыздылыы бойынша бірінші «Денсаулы» санаты аныталды.Халыты денсаулыын жасарту халыты физикалы даму жне жмыса абілеттілігін арттыруды жне тиісінше німдер жне ызметтер жасау шін ммкіндіктерді кеейтуді жне т.б. маызды факторы ретінде арастырылады, сондытан адамны денсаулыын жасарту саласындаы ол жеткізуді крсететін ктілетін мірді затыы крсеткішін тадау осы топта болды. Ана жне нрестелер лімі крсеткіштері сондай-а, осы топты маызды рамдауыштары болып табылады. азастанды наты мірді ескере отырып, топа сондай-а, рт ауыруы сияты ауру бабы енгізілген, ол бойынша азастан лемдегі алашы орындарды бірін алады.
Халыаралы тжірибені баалау кезінде адамдарды таматану сапасын анытайтын крсеткіштерді анытау кезінде ашты проблемасы азастан шін зекті болып табылмайтындыын ескеру керек, біра бл ретте лі де табыстар дегейі ртрлі халыты энергияны ттынудаы поляризациялау проблемаса бар. Сондай-а, энергияны ттынудаы ірлік саралану саталады. Осыан байланысты азастандытарды таматану сапасын баалау шін РСА есептелетін «орташа халыты жан басына ттынылан тама німдеріні энергетикалы ндылыы» крсеткішін пайдалану сынылады (ккал/кніне). Бдан зге, перспективада ттынылан тама німдерін де алынбаан микроэлементтер (жабы ашты) дегейін лшеу шін тиісті крсеткіштерді зірлеу жне енгізу ажеттілігі бар, сондай-а, белгілі бір німдерді ттыну тратылыын баалайтын крсеткіштер болуы ммкін.
Трын й шарттарынсипаттау кезінде халыаралы статистика е алдымен трын й иесін бліп крсетеді. Осы масатта барлы трын й оры жеке, жалдамалы жне муниципальды болып блінеді. Ал атап айтанда, трын й сапасын зерттеу кезінде абаттар бойынша, абыраларды материалы бойынша, тбелерді биіктігі бойынша, оны коммуналды-трмысты жабдытармен жабдыталу дрежесі бойынша топтамалар пайдаланылады. Меншікті трын й шін оан тиесілі жер учаскесін клемі крсетіледі. Халыты трын ймен амтамасыз етілуін жалпылама сипаттау шін белгіленген стандарта жауап бермейтін трын йлерде тратын халы саны жне жалпы халы санындаы оны лесі; бір трына келетін блмелер саны сияты крсеткіштер олданылады. Бл ретте батыс елдеріндегі трын ймен амтамасыз етілу стандарты бір трына бір блме оан оса жалпы бір блмені болуы сынылады. Бізді зерттеу шін 1 адама келетін трын й ауданы/блмелер саны; трын йді суы жне ысты сумен, крізбен, газбен амтамасыз етілуі, птерледі орташа клемі сияты трын й сапасын сипаттайтын крсеткіштерді пайдалану сынылады.
Халыты за мерзімді пайдалануа арналан ртрлі заттармен амтамасыз етілуінекелер болса, онда халыаралы статистика орташа 100 отбасылара, немесе халыты 1000 адамына за мерзімді пайдалануа арналан заттар санын есептейді. Халыты азы-тліктік емес тауарларды ттыну сипаттамасы халыты жан басына осы тауарларды орташа жылды ттыну крсеткіштерін анытау жолымен жргізіледі. Бізді жадайда халыты жан басына за мерзімді пайдалануа арналан сатып алынатын тауарлар (автомобильдер, жиаз, трмысты техника, ялы телефондар, компьютерлер жне т.б.) санын лшеу сынылады.
Халыты аылы ызметтерді сатып алуа шыындар лесі– суі бізді крсеткіштер жйесінде теріс абылдануа, ал тмендеуі тиісінше мір сапасын жасартуды сипаттауа тиіс крсеткіш. Бл азастандытарды коммуналды ызметтер жне клік жне байланыс ызметтеріне аы тлеуге аладаушылыы, ал осы екі бап аылы ызметтерге барлы шыындарды шамамен 70%-ын райтындыымен, адамдарды зіні міріні баса да сапалы сипаттамаларын жасарту ммкіндігіні азаюына байланысты.
Халыаралы зерттеулерде клікпен амтамасыз етілу санаты жне олармен байланысты ызметтер лкен алаларды кліктік амтамасыз етілуін анытауа елеулі дрежеде шоырланан. Бл дамыан елдердегі халыты лкен тыыздыымен жне арбалас кезінде жмыс орындарын жне йлерге баруды иындыымен байланысты. азастанды жадайда згеше крініс крсетіледі: халыты тмен тыыздыына байланысты, елді барлы елді мекендерін траты клік атынасымен амтамасыз етумен жне жоары салыстырмалы клік шыындарымен байланысты иындытар бар. Сондытан азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі Кліктік стратегиясында аныталан ш крсеткіш тадап алынды:
1. Елді мекендерді траты клік атынасымен амтамасыз етілу;
2. Соы нім жне ызмет нындаы клік рамдауышы;
3. Жолаушылар айналымыны суі.
Коммуникацияларралдарына келер болса, елді интернетті пайдаланушылармен жне ялы телефондарды пайдаланушылармен толыуы оамны техникалы дамыанды дрежесін сипаттайды.
оршаанортаны жай-кйіадамдар міріні сапалы сипаттамаларына тікелей сер етеді. Сондытанбл крсеткішті салмаы лгіде тиісті мнге ие болуа тиіс. сынылан крсеткіштер оыс деу лесін сипаттайтын крсеткішін оспаанда азіргі уаытта бар - бл елдегі жаа, біра лкен перспективасы бар. азіргі заманы энергетиканы маызды рдісі оны ндірісіні балама кздеріні дамуы болып табылады, сондытан крсеткіш тізбесіне балама кздерімен электр энергиясын деу лесін енгізуді сынамыз, йткені лесті лайтуэкологиялы жадайа тікелей сер етеді.
Білім дегейін арттыру адам капиталыны сапасы – оамны байлыын кбейтуді негізгі факторына айтарлытай сер етеді жне оамды ебекті німділігіні суіне негізделеді. Білім дегейі жиынты білімдер жне машытар орын - оам «рухани байлыын» ра отырып, жиналан білім, ебек, ылыми, зияткерлік жне шыармашылы леуетті сипаттайды. Бл сапа рпатан рпаа беріледі жне адамны дамуына жне жалпы алпына келтіру процесіні тиімділігіні суіне маызды алышартты білдіреді. Бдан зге оу жылыны саны жне отбасы, мемлекет, ксіпорындар жне йымдар жргізетін оан кететін шыындар туралы деректер негізінде белгілі бір кнге жиналан білімдер леуетін анытауа болады. Бл толы шамада оамны мдени дегейінежатады – адамны рухани дамуы жоары болан сайын оны мір соншалыты сапалыра жне толыанды болады. Сондытан оамны рухани дамуыны сапалы сипаттамаларын анытау масатында білімділік дрежесін жне оамны мдени дамуын анытайтын крсеткіштер сынылды.
леуметтік ажеттіліктерді анааттандырылуын сипаттаумасатында бгінде олда бар крсеткіштерді пайдаланумен атар жаа крсеткіштерді зірлеу сынылады.
Мселен, ебек шарттарын сипаттау шін ндірісте зардап шеккен жне лімге келіп соан ндірісте зардап шеккен адамдарды саны (жмыс істейтін 10 000 адама) сияты крсеткіштерді пайдалану болжанады.
Демалыс шарттарын бааланатын кезеде демалып жатан азастандытар саныны екі санды крсеткіштері жне азастанны туристік тартымдылыын сипаттайтын бір жанама санды крсеткіші кмегімен баалау жоспарланады.
АДИ мысалы бойынша леуметтік амтамасыз етілу дрежесін статистикалы деректер негізінде есептік шамалар кмегімен лшеу болжанады. Бл цифрлар ел азаматтарыны леуметтік амтамасыз етілуіні орташа/е жоары/е тмен крсеткіштері арасындаы алшатыты крсетуге тиіс:
1. Зейнетаылар жне ебекаыны орташа жне е тмен млшерлеріні араатынасы;
2. Балалара арналан жрдемаыларды жне оларды е тменгі кнкріс дегейі млшерлеріні араатынасы;
3. Зейнетаыларды жне е тменгі кнкріс дегейі млшерлеріні араатынасы.
оамдаы леуметтік-трмысты жадайМариб елдеріндегі жне Жаазен . соы оиалар трысында билікті жне халыаралы йымдарды назарын барынша аудара бастады. Апаратты байланыстармен толыан азіргі заманы лемде оамдаы кез келген ауыртпалы жоары жылдамдыпен таралады. Адамдарды з міріні шарттарын объективті баалау жне оларды баса да елдердегі, ірлердегі шарттармен салыстыру ммкіндігі бар. Сондытан мірді анааттандырылмауы (100 мы трындара зіне ол жмсау санымен сипатталады); оамны агрессияшылыы (100 мы трындара кісі літіру санымен сипатталады); меншік проблемаларын шешуді сйкессіздігі (100 мы трындара рлы, арашылы жне тонау саны арылы крсетіледі); отбасылы атынастарды трасыздыы (1000 некеге ажырасулар саны) жне т.б.. сияты адам жне оамды атынастарды жатарын лшеу маызды. Барлыы бл блімде 1-кестеде сынылан 11 индикаторларды пайдалану болжанады.
мір сапасыны субъективтік индикаторлары.Субъективтік крсеткіштерсіз мір сапасыны крінісі толы жне объективтік болмайды, ол халыты субъективтік баалауларынан алысптасады. Мндай тсіл мір сапасын леуметтану сауалнамалары негізінде анытауды болжайды. Субъективтік индикаторларды пайдалану - халыты мір сапасыны шынайы крінісін алуды ажетті шарты.
Батыс мамандарыны арасында субъективтік кзарасы трысынан мір сапасыны анытамаларыны бірінші дістемелеріні бірі Л.В. Портер зірлеген сауалнама болды, оны кмегімен мір сру ажеттіліктеріні, леуметтік ажеттіліктерді, эго-ажеттіліктер жне зін-зі іске асыру ажеттіліктеріні анааттандырылу дрежесін анытау ммкін болды. [23]
АШ леуметтанушылары жргізген соы 20 жылдаы зерттеулер жеке тла мртебесіндегі мір сапасымен байланысты жне жеке тлаларды ндылытарын ашты. Жалпы жадайда мір сапасына атысты мртбелік индикаторлар мыналардан трады.
1. Табыс. Н. Акерман жне Б. Палуччиді пікірі бойынша табыс мір сапасын субъективтік жне объективтік лшеулермен о байланысты. Сонымен бірге Р. Инглхарт жне Дж. Рабьер табыс тек ана мір сапасыны субъективтік рамдауышындаы згерістер блігін тсіндіреді деп есептейді. Екінші жаынан, табыспен анааттандырылуы дрежесі жне мірді стандарттары мір сапасыны субъективтік рамдауышымен тыыз байланысты.
2. Жмысты сипаты. А. Кэмпбелл, П.Е. Конверс жне В.Л. Роджерс кзарасы трысынан жмысты сипаты жалпы шамалы лес береді. Орындаушылар жне ксібилер мір сапасыны субъективтік рамдауышына е жоары бааларды береді. «А жаалылар» «кк жааларда» баыттыра, біра осындай ксібилерге-ндірушілерге, менеджерлерге, меншік иелеріне сайтын беделді санаттардан шыан адамдар субъективтік рамдауыштарды баалауды айтарлытай ерекшеленбейді.
3. Білім. Осы мамандар білім мір сапасымен тікелей байланысты емес екендігін айтады.
4. Жас. Дж. Бреннанны пікірі бойынша жас адамдар мір сру орнына арамастан егде адамдара араанда мірге аз анааттанады. А. Кэмпбелл, А.Р. Херцог, В.Л. Роджерс жне Дж. Вудворд есептегендей денсаулытан баса мірді барлы аспектілерімен анааттандырылу дегейлері адам жасымен бірге седі. А.С. Мичелосты пікірі бойынша арт адамдарды мір сапасын баалауы трын й жадайына жне денсаулыына байланысты.
5. Пол. Тендер Б., В. Брайант жне Д. Верофф ерлер жне йелдер мір сапасы субъективтік рамдауышын: баытсыздытар, мойындауды жетіспеушілігі, орансызды сезімдері, сенімділікті жетіспеушілігі, трасызды жне кйзелістерді зін-зі баалау барысында баалауды сол негізгі санаттарын пайдаланатындыына сенімді.
6. Неке мртебесі баытты жалпы баалаумен байланысты. Р. Инглхартты жне Дж. Рабьерді пікірі бойынша деректер некеде тран жеке тлалар халыты мірмен барынша анааттандырылан топтарына, ажырасандар мейлінше аз анааттанандара жататындыын крсетеді. Бл ретте йелдер ерлерге араанда некеге аз дрежеде анааттанады. Білім некелік мірді анааттандырылу дрежесін тсіреді.
7. лт. Ф.М. Эндрюсті жне Р. Инглхарты пікірі бойынша халыаралы зерттеулер ртрлі елдерде мірмен анааттандырылу дрежелерін баалауда кп састыты крсетеді.
8. Трылыты жер (ала-село). Р.М. Фернандес жне Д.С. Кулик есептегендей алалытар орташа алада ауыл трындарына араанда мірге аз анааттанады.
9. Денсаулы. А. Кэмпбеллесептегендей, денсаулы арт адамдар жне онымен проблемалары бар адамдар шін маызды.
10. Сырты келбет. Ол тартымды ретінде бааланатын адамдарды зіні мірін жне зін-зі сезінуін жоары баалайтындыы, біра мірге аз анааттанатыны туралы тезисті ала тартады.
11. леуметтік орта. леуметтік ортаны мн елеулі, біра оны лайту керек емес. Кемпбелл А., Конверс П. жне Роджерс В. леуметтік орта аспалылары жне мірді анааттандырылуы арасындаы барынша лсіз байланыстарды анытады, ал Ф.М. Эндрюс жне С. Витни жасты, тендерді, табыс, білімні жне жмыспен амтылуды біріктірілген серлері тек ана мірді анааттандырылуыны жалпы дрежесіні згеру блігі шін жауапты болатынын крсетеді. мір сапасына атысы бар жеке ндылытар, масаттар жне перспективаларды жеке ажеттіліктер, ішкі жадай, материалды жне постматериалды ндылытар, сол немесе зге діни оамдастыта мшелігін сипаттайтындіни факторды амтитыны длелденген. Психологиялы тсілдер мір сапасыны кзі жеке ажеттіліктерді анааттандырылуы екенін крсетеді.
РСА 2013 жылы мір сапасын анытау масатында статистикалы баылау бойынша нысанын енгізуді жоспарлап отыр. Сауалнамада сынылан мселелер айтарлытай блікте осы жмыста арастырылан азастандытарды тіршілік ызметіні осы салаларын амтиды. [30] лкен объективтілік масатында сауалнаманы меншікті материалды л-ауатты анааттандырылуы дрежесімен, ебек шарттарымен, демалыс шарттарымен, азаматты еркіндіктер дрежесімен, тек ана клік емес сондай-а, байланыс жне коммуникациялар ралдарыны сапасымен аныталатын мселелермен толытыру сынылады. Меншікті ауіпсіздікті анааттандырылу дрежесін анытау кезінде «меншікті ауданмен» шектелмеу, елдімекен/ел дегейіне дейін ауіпсіздікті сезілу саласын кеейту сынылады.
Осылайша, халыты мір сапасын кешенді баалауан арналан барлы сипатталан жоарыда сынылатын крсеткіштер жне индикаторлар тмендеі кестеде келтірілген.
Кесте. «олданбалы экономиканы зерттеу орталыы» ЖМ сынатын Р халыты мір сапасыны лшеуді зекті индикаторларыны жйелендірілген тізбесі