Жер мселесі жне земство

Алаш» партиясыны бадарламасыны XX асырды басындаы аза еліні бірттас, туелсіз мемлекет болуына теміразытай жол крсетер айталанбас жат боланын біз білеміз. Біз оны тарих еншісіндегі ааз м белгілі бір партияны орындалмаан жоспары деп емес, азаа лі де сулесін шашуа ауары бар кн іспеттес жоба деп арастыруымыз керек. Міне, сол шін мен «Алаш» партиясыны бадарламасын осы кнмен тыыз байланыстыру керектігін тсініп, осы жобаны ола алдым. «Кезінде «Алаш» партичсыны жетекшілері сынан кптеген аидалар кні бгінге дейін з маызын сатап отыр. Бл лтты емес, патриотты йым, алдына ойан масаты аза оамын бірте-бірте згертіп, оны осы заманы шындыа бейімдеу еді» дейді Н..Назарбаев зіні «Тарих» толынында кітабында. И, бгінгі азастанда «Алаш» партиясыны бадарламасында жазылан кп талаптар бгінгі оама лайыталып, орындалып жатыр. Ал айта арастыруды немесе ойа тйіп, дрыс олдануды талап ететін осы бадарлама бастамаларын ашып крсетіп, бгінгі кнгі зектілігіні мні неде екенін табуа тырыстым. Бл жобамны маыздылыы сол – азіргі тадаы елге аладаушылы тудырып отыран ылым-білім беру , жер мселелеріні шешімі бола алатын «Алаш» партиясыны бадарламасыны бірнеше тарауларын талай отырып, азіргі кнмен сабатастыруды керек екендігін ыну м пайдалануды ажеттілігіні туындауы. лихан Бкейхан бастаан бір топ лт зиялылары сол кезені зінде-а азаты еркіндігі мен саяси туелсіздігін алай отырып, осы адама баран жне тек лемдік тжірибеге сйене отырып осы бадарламаны растыран. Осылайша аиатында елді тек дамуа жетелейтін бадарлама дниеге келді. Ал бізді бгінгі мндетіміз – тарихты оып ана оймай, одан саба алу. Сондытан, мені бір асыр арада жатанымен аса ызытыран «Алаш» партиясыны бадарламасыны жобасы бгінгі кнмен сабатаса отырып, осы жобаны жазылуна сеп болды. Бл ылыми жобаны жазуа трткі болан – белгілі лихантанушы Слтанхан Аллыны араандыа келіп, рбіткен гімелері де лкен рл ойнады.

Масаты: «Алаш» партиясыны бадарламасыны зекті мселелерін жне бірнеше тарауларыны мазмнын аша отырып, талдау, оны бгінгі азастана айталанбас лгі екендігін длелдеу.

Міндеттері:

- «Алаш» партиясы бадарламасыны бірнеш тарауларыны мазмнын аша отырып, талдау;

- Бгінгі кнгі саяси жадайларды, азастан Республикасы Конституциясыны «Алаш» партиясыны бадаламасымен сабатастыын анытау;

зектілігі: Бгінгі саяси-леуметтік жадайды шиеленістерін шешуге «Алаш» партиясыны бадарламасын пайдалануды маыздылыы.

Гипотезасы: «Алаш» партиясыны бадарламасы бгінгі кндегі саяси жадайда зіні зектілігін жойан жо жне де кптеген мселелерді шешуде бадар бола алады.

 

Жер мселесі жне земство

 

лихан Бкейхан «Мен кадет партиясынан неге шытым?» атты мааласында былай дейді: «Кадет партиясы жер адама меншікті болып берілсе жн дейді. Бізді аза жерді меншікті ылып алса, башрдша крші мжыа сатып, біраз жылда сыпырылып, жалааш шыа келеді!».[1] Міне, содан лихан Бкейхан Кадет партиясынан оны жер басару жйесі жне лт аутономиясына арсы боланы шін шыанын біле аламыз. Оны себебі кезінде Еуразияда дркіреген даы шыан ндарды басшысы Мдені «Жер – мемелкетті тірегі. Оны алай береміз» деген сзіне саяды. Елді жеріні тартып алынуына, адам ытарыны ашытан ашы тапталып, азаты жеріні мжыты олында кетіп бара жатанына лт зиялылары бейтарап арай алмады. аза жеріне бекіністер салынып, баындырыла бастауынан бастап, шаруларды оныс аударту, азаыты шаруашылыпен айналысатын айматарыныны тарылуы – брі де осы бастаманы тудырып отыран факторлар. Автономия рма болан елді е бірінші де, е лкен мселесі – осы жер мселесі:

«Учредительное собрание негізгі закон жасаанда жер сыбаасы алдымен жергілікті жрта берілсін деу» [2] - міне, бгінгі кні арастыруды талап ететін жол. Яни, бл жоба е алдымен азаты жеріні зіне тиесілігін, е бірінші азаты игілігіне жмсалуын кздеген.

«аза жер сыбаасын отыран жерлерден алып орнасанша, аза жеріне ауан мжы келмеу; брын алынан жерлерді мжы отырмаандары азаа айту» - азаты з жеріне зі би, зі ожа болуын талап ететін жоба. Сол бір асыр брыны аза халыны занды ыына млде назар аударылмааныны бір белгісі оныс аударушы шаруалар саныны одан рі кбейе тсуі болды. Бл орайда жергілікті жртты кілдерімен алдын ала кеесу, аылдасу деген атымен болан жо. 1906 жылы Ресей Министрлер Кеесіні траасы П.А. Столыпин шаруаларды Ресейді азиялы блігіне жаппай оныс аудару туралы йарым жасады. Столыпинні аграрлы реформасы деп аталан реформа шаруаларды ыдыратып, азастана кшіруді йымдастырды. Жергілікті оныс аудару мекемелері шаруалара хутор салу шін 45 десятинадан, егін егуге 15 десятинадан жер бліп беруге міндеттелінді. Жер блумен айналысатын мекемелерге жергілікті халыты жерін тартып алып, оларды жеріне келімсек шаруаларды орналастыруына рсат етілді. азастанны отстік айматарында азатарды егін суару рылыстары да тартып алынды.1917 жыла арай жергілікті байыры халыты пайдалануындаы 45 миллион десятина жер тартып алынды. Бл кезде азастана оныс аударан шаруаларды жалпы саны 1,5 миллионда болып алан болатын.[3]

«азаа тиетін жер сыбаасын жергілікті комитеттер кесу; сыбаа лшеу-норма жерді топыраы мен шаруалы тріне арай жасалу; сыбаадан артылан жер земство олында болу; арты тран жерден ел скеде ауы-ауы сыбаа кесіліп берілу; Тркістанда жермен бірге су сыбаасы да кесілу; жерді аза й басына иеленбей, ауыл-айма, туысан табына меншіктеп алу; зара ділдік жолмен пайдалану» - земство жер басару жйесіні негізгі талаптары. аза жерінде земство мекемелері патша кіметі лааннан кейін, Уаытша кіметті 1917 жылы 17 маусымдаы “Амола, Семей, Жетісу, Торай жне Орал облыстарында земство мекемелерін ашу туралы” аулысына сйкес рылды. Осыан орай Бірінші жалпыаза съезі земство мселесін кн тртібіне ойып, азатарды земство мекемелерін руа белсенді трде ат салысуына ерекше мн берді. аза к-ттері земствоны тек азаа ана емес, лкедегі орыстара да орта екенін ескеріп, рі оларды азаты жайбасарлыын пайдаланып кетпес шін земство басармаларына мшелікке кімді сайлау керектігі жнінде нсау беріп отырды.[4] аза жерінде алашы земство мекемесі 1917 жылы 16 азанда Торай уезінде ашылды. Оны басармасыны траасы болып А.Бірімжанов сайланды. Облыс дегейдегі земство басармалары азастанда 1918 жылы атардан бастап рылды. 1918 жылы 17 атарда ашылан Семей облысты земство басармасыны траасы Р.Мрсеков болды. Орал облысты земство басармасыны траасы болып Х.Досмхамедов сайланды. аза жерінде облысты жне уездік дегейде ашылан земство мекемелері халыты шаруашылыын реттеуде, оу ісін жола оюда елеулі жмыстар атарды. Малімдер даярлайтын курстар, бастауыш мектептер ашты, оушы жастара стипендия таайындады. Семей облысты земство басармасы таайындаан стипендияны сол кезде Семей малімдер семинариясында оыан Ж.Аймауытов пен М.уезов те алып тран. 1918 жылы Семей облысты земство басармасы оушы аза жастарына 110 стипендия таайындап, оан 25 300 сом аржы блген. аза жерінде енді анат жайып, кш ала бастаан земство мекемелеріні кш алуына большевиктерді кімет басына келуі ммкіндік бермеді. Мысалы, Торай облысыны Шаруа, жмысшы жне солдат депутаттарыны кеесі 1918 жылды атарында земство басармалары жойылсын деп жариялады. Біра земство мекемелері Азамат соысы жадайында саяси кштерді згеруіне байланысты бірде жабылып, айта ашылып жріп, 1919 жылды соына дейін ызметін жаластырды.[5] Осылайша, аза жеріндегі земство жер басару жйесіні тарихы заа созылмады. Земство міндеттеріне «жртты кзі, жанашыры, кзетшісі, аморы, ораушысы болу, билемейтін ісі болмау, ойма-склад жасау, жрта арзан егін оратын, пішен шабатын сайман алып беру, сот та олында болу, судьяны да, милицияны да жалдау, жол тзеп, кпір салып, ары аздыру, су басан пішендікті рату, егінді, малды страхование ылу» да жатады. Бгінгі кні де леуметке керек бар саланы зі басарып отыратын земство биілігі аса керек. «азастан – 2050» бадарламасыны « МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІ ОДАН РІ НЫАЙТУ ЖНЕ АЗАСТАНДЫ ДЕМОКРАТИЯНЫ ДАМЫТУ» блімінде осы земство билігімен ндес орталысыздандыру саясаты туралы жазылады: Біз басаруды орталысыздандыруды сауатты жргізуіміз керек.

Орталысыздандыру идеясыны мні – шешім абылдау шін ытар мен ажетті ресурстарды орталытан ірлік билік органдарына беру.

Біз 2013 жылы жауапкершілік пен кілеттіктерді орталы пен ірлер арасында блу жнінде наты шаралар абылдауымыз ажет.

Жергілікті жерлердегі билік органдарыны кілеттіктері аржылы жне кадрлы ресурстармен ныайтылатын болады.

оам жне азаматтар мемлекеттік шешімдер абылдау процесі мен оларды жзеге асырылуына тікелей атыстырылуы ажет. Жергілікті басару органдары арылы халыа жергілікті маызы бар мселелерді з бетімен жне жауапкершілікпен шешуіне наты ммкіндік беру керек.

Мен Жергілікті басаруды дамыту тжырымдамасын бекіттім. Ол ауылды, селолы дегейде басару сапасын арттыруа ммкіндік жасайды жне азаматтарды жергілікті маызы бар мселелерге атысуын кеейтеді.

Біз селолы кімдіктерге осымша кілеттіктер береміз жне оларды ауылдаы ахуала ыпалын кшейтеміз.

Оны стіне ауыл маындаы мал жайылымына ажетті жерлер сатылмай, ауылды барлы адамдарына тиесілі болу керек. Ауылдарды маындаы жайылымды жерлердi жеке меншiкке сатуа да, жала беруге де ата тыйым салу арастырылатын болады. Сонымен оса, осыан дейін жала берiлiп, сатылып кеткен жайылымды жерлер керi айтарылуы ммкiн. Бл – ызылорда облысы Сырдария ауданы Наи Ілиясов ауылында ткен Жер реформасы жнiндегi комиссияны кшпелi отырысында айтылан сз. «азiргi жадайда елдi мекендер шегiндегi жайылымды жерлерді жала беруге тыйым салынбаан, мндай жерлер жеке меншiкке де берiледi. Ал ауыл трындарыны малдары шін жайылымдар жеткiлiксiз. Сондытан елдi мекен шегiнен тыс жерлердегi радиусты, халыты ажеттiлiгiне орай жайылымды жерлердi анытау керек. Осы елдi мекендер маынан берiлген жайылымдара талдау жасап, оларды керi айтаруды арастыру жне мндай жерлердi жеке меншiкке де, жала да берiлуiне ата тыйым салуды ескерген жн», - деді Е.Нысанбаев. [6] Ал за бойынша:

24-бап. Ауыл шаруашылыы масатындаы жерге меншiк ыы

1. Мемлекеттік меншiктегi ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелерi осы Кодексте белгiленген тртiппен жне шарттарда азастан Республикасыны азаматтарына жне зады тлаларына жер пайдалану ыымен берiлуi ммкiн.

2. Ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелерін ауыл шаруашылыы ндірісін жргізу шін мемлекеттік заттай гранттар ретінде жеке меншікке беруге жол берілмейді.

3. Шетелдіктер, азаматтыы жо адамдар, шетелдік зады тлалар, сондай-а жарылы капиталындаы шетелдіктерді, азаматтыы жо адамдарды, шетелдік зады тлаларды лесі елу пайыздан асатын зады тлалар ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелерін жиырма бес жыла дейінгі мерзімге жалдау шарттарымен уаытша жер пайдалану ыымен ана иелене алады.

«Жер законінде жер сату деген болмау, ркім зі пайдалану. Пайдасынан арты жер сатылмай, земствоа алыну. Жерді кені, астыы, байлыы азынанікі болып, билігі земство олында болу». азаы менталитет пен мінез-лыа лайытап, земство басару жйесін дрыс деп шешті. Ал бізді «Жер туралы кодексімізде» « Жер учаскесіне жеке меншік ыы - азаматтарды жне мемлекеттік емес зады тлаларды здеріне тиесілі жер учаскесін осы Кодексте белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде иелену, пайдалану жне олара билік ету ыы» деп айтылады. Жне жерді жеке меншікке берілуіне де, жала берілуіне де ммкіндіктер арастырылан. Мына баптара назар салсаыз Жер кодексіні негізгі талаптары мен принцптеріне кзіізді жеткізесіз:

34-бап. Траты жер пайдалану ыы

1. Жер учаскелерi траты жер пайдалану ыымен мынадай мемлекеттiк жер пайдаланушылара:

1) кондоминиум объектiлерiндегi йлердi (рылыстарды, имараттарды), й-жайларды шаруашылы жргiзу ыымен немесе оралымды басару ыымен иеленетiн зады тлалара;

2) ауыл шаруашылыы жне орман шаруашылыы ндірісін жзеге асыратын зады тлалара, сондай-а ылыми-зерттеу, тжірибе жне оу масаттарына;

3) ерекше оралатын табии ауматар жерiнде жер пайдалануды жзеге асыратын зады тлалара;

4) азастан Республикасыны за актiлерiнде кзделген зге де жадайларда берiледi.

2. Траты жер пайдалану ыы шетелдік жер пайдаланушылара тиесiлi болмайды.

35-бап. Уаытша жер пайдалану ыы

1. Жер учаскесi азаматтар мен зады тлалара уаытша теулi жер пайдалану (жалдау) немесе уаытша теусiз жер пайдалану ыымен берiлуi ммкiн.

2. Егер осы Кодексте жне азастан Республикасыны занамалы актiлерiнде згеше белгiленбесе, уаытша теусiз жер пайдалану ыы 5 жыла дейiнгi мерзiмге беріледі.

Осы Кодексте кзделген шаруа немесе фермер ожалыын жргізу шін уаытша теулі жер пайдалану (жалдау) ыын беру жадайларын оспаанда, уаытша теулі жер пайдалану (жалдау) ыы ыса мерзімді (5 жыла дейін) жне за мерзімді (5 жылдан 49 жыла дейін) болуы ммкін.

3. Уаытша теулі жер пайдалануды (жалдауды) шекті мерзімдері осы Кодексте белгіленген уаытша жер пайдалану мерзімдеріне сйкес жер учаскесiн нысаналы пайдалану ерекшеліктері ескеріле отырып, жалдаушыны тініші негізінде белгiленедi.

4. Осы Кодексте кзделген жадайларды оспаанда, сондай-а шартты бзу тртiбi оны зiнде крсетiлген жадайларда, атарушы органдарды уаытша жер пайдалану шарттарын бiржаты бзуына жол берiлмейдi.

5. Жер пайдалану ыында берілген жер учаскесін мемлекеттік меншікке айтару жасалан жер учаскесін жалдау шартына немесе уаытша теусіз жер пайдалану шартына сйкес жзеге асырылады.

37-бап. Уаытша теулi жер пайдалану (жалдау) ыы

1. Жер учаскесiне уаытша теулi (ыса мерзiмдi жне за мерзiмдi) жер пайдалану (жалдау) ыы азаматтара, мемлекеттiк емес зады тлалара, сондай-а халыаралы йымдара табысталуы ммкiн.

2. Егер азастан Республикасыны за актiлерiнде немесе шартта згеше белгiленбесе, з мiндеттерiн тиiсiнше орындаан уаытша теулi жер пайдаланушы (жала алушы) шарт мерзiмi аяталаннан кейiн, баса те жадайларда, жаа мерзiмге шарт жасасуа баса тлалар алдында басым ыы болады. Жала алушы осындай шарт жасасу ниетi туралы жала берушiнi шартта крсетiлген мерзiмде, егер шартта мндай мерзiм крсетілмесе, шартты олданылу мерзiмi аяталана дейiн ш ай мерзiмде жазбаша хабардар етуге мiндеттi.

2-1. Жаа мерзімге шарт жасасу кезінде жер учаскесіне ы беру, осы Кодексті 43-бабы 1-тармаыны 2), 3), 5) жне 8) тармашаларында белгіленген талаптарды оспаанда, осы жер учаскесіні шекаралары згермейтін жадайда осы Кодексті 43-бабында кзделген тртіппен жргізіледі.

3. Мемлекеттен уаытша теулi за мерзiмдi жер пайдалану (жалдау) ыын сатып алан, осы бапты 5-тармаында аталандардан баса мемлекеттiк емес жер пайдаланушылар здерiне тиесiлi жер учаскелерiн (немесе оларды бiр блiгiн) жала (осалы жала) немесе уаытша теусiз пайдалануа беруге ылы, егер осы Кодексте згеше белгiленбесе, жер учаскесі орналасан жердегі облысты, республикалы маызы бар аланы, астананы, ауданны, облысты маызы бар аланы укілетті органына хабарлай отырып, жер учаскесi меншiк иесiнi келiсiмiнсiз, жер учаскесiн жала беру шартыны мерзiмi шегiнде здерiне тиесiлi уаытша жер пайдалану ыын иелiктен шыаруа да ылы.

Аталан жадайларда, жалдау ытарын кепiлге берудi оспаанда, жер учаскесiнi жаа жала алушысы жала берушiнi алдында жер учаскесiн жалдау шарты бойынша жауапты болады.

4. Жала берiлетiн жер учаскесiн йлердi, рылыстар мен имараттарды меншiк иелерi сатып алатын жадайларды оспаанда, мемлекеттiк меншiктегi жер учаскесiн сату кезiнде осы жер учаскесiн жала алушыны орта меншiк ыындаы лесiн бгде тлаа сатуы шiн азастан Республикасыны азаматты задарында белгiленген тртiппен оны сатып алуа басым ыы болады. [7]

«Аса зор ааш, зор зендер мемлекеттікі болып, аз ааш м кл байлытары земство млкіне саналу.» Бгінгі кні егер земство жер басару жйесі аздаан згерістермен абылданатын болса, жер басаруда жергілікті жерді лкен ндылытары: зен, ааш, кл байлытары, жерді сті астындаы байлы земстонікі болады.

Е дрысы – лихан атамызды жергілікті жерді басаруды ерекше жйесін оып ана оймай, оны бгінгі кні олдану керек. Жеке меншік жерден грі земство олында болатын жер жасы игеріледі, халы бірігіп бір аймаа, оны жеріне, шаруашылыына ие болан со, сол жерді глденуіне, шарушылыына брі бірдей ат салысады. Бл мемлекетке де, жергілікті халыа да тиімді. Сонда лихан атамызды мраларыны, жалпы «Алаш» партиясыны бадарламасыны «Жер мселесі» бліміні бгінгі кнмен сабатастыы сол – 100 жыл брыны азаа сынды бгінгі аза халына да керек жобаны жгін ктеріп тр. Бл жобаны тиімділігін тарихты зі крсетіп отыр.