Пайдаланан дебиеттер
2 -таырып. Педагогикалы мдениет жне халыты рухани дамуы
Жоспар
1.Халыты педагогикалы кзарас
2.Халы педагогикасындаы салт-дстр
3. Салт дстрлер мен дет-рыптарды ерекшеліктері, трбиелік мні
1.Халыты педагогикалы кзарас. Адамзат оамыны рбір даму кезеі трбие ісінде тжірибеге ана негізделген жаалытармен толытырылып отырылды. Уаыт аымымен жекеленген тжірибелік бліктер халыты трбиені ттас жйесіні зегіне айналды. Тжірибелік трбие ызметі трбиені халыты аидаларына сйене отырып, ана тілі, халыты материалды жне рухани мдениет пен салт-дстр, деп-рып негізінде жзеге асырылды. «Халыты педагогика» деген ымны азіргі кезде бірыай тжырымдамасы жо. Мселен, «халыты педагогика» трбие мселесінде ке ымда, пікір, кзарас, алы кпшілікті салт-дстрі, деп-рпыны жиынтыы ретінде (А.Ш.Гашимов) немесе ебекші бараны мддесін кздейтін алы кпшілікті тапты педагогикалы сана-сезімі ретінде тсіндіріледі (Е.А.Христова). Ал М.И.Стельмахович халыты педагогика бойына тжірибеге негізделген білім мен діс-тсілдерді жинатаан жне наты бір этникалы топа жатпайды деп крсетеді. азастанды зерттеушілер халыты педагогиканы басаша тсіндіреді: Халыты педагогика трбиені басты масаттары мен міндеттерін айындап, халыты педагогикалы білім тжірибесіне негізделген (К.Б.Жарыбаев), сан асырлар бойы рпатарды трбиелеуде тжірибеге негізделген прогрессивті лтты деп-рып пен салт-дстр жиынтыы (С..алиев), кзарас идея трбиелеу мен оытуды діс-тсілдеріні дадыларыны жиынтыы мен зара байланыстылыы «Халыты педагогика-трбиелеу ісіне тікелей жне жанама ызмет ететін халы шыармашылыы» А.К.алыбекова), келесі рпаа берілетін халы шыармашылыы лгісіндегі дет-рып пен салт-дстрді алыптастырушы табии-тарихи рдіс (С.А.забаева). Халыты педагогика мен халыты трбиедегі даналы, ондаы ерекше трбие белгілері алымдарды ызыушылыын туызып, ал осыдан барып халыты педагогиканы леуметтік талапа деген ерекше атынасы туындады. Халыты педагогиканы алдына ойан негізгі масаттарыны бірі – жас рпаты рухани, шыармашыл алыпта трбиелеу. лтты білім беруде лтты трбие рдісі алыптасады, ол. трбиеленушіні з еліні тарихына, лтына деген матаныш сезіміні алыптасуына баулиды. Халыты педагогика лтты рух пен лтты ндылытардан ралады, оны ішкі элементтері лтты ерекшеліктерінен трады.Бл азіргі жаандану дуіріндегі лтты ерекшеліктерді сатау барысындаы негізгі талаптарыны бірі болып табылады. Бл талаптан шыа алмаан жадайда лемде кн сайын ондаан лттар тарих сахнасынан жоалып жатыр. Себебі, халыты педагогика лттарды згелерден ерекшелендіріп, рпа жаластыыны зіндік функциясы лтты мір сру затыын амтамасыз етеді. Осы ерекшеліктер кез-келген лтты ішкі жне сырты алыбын толытырып трады. Халыты педагогиканы масаты – кемелденген адам трбиелеу. Бл масат бгінгі тада да з ккейкестілігін жойан жо. йткені, рбір адам белгілі бір лтты кілі боландытан, ол сол лтты мдени болмыстарын ркениетті мірмен байланыстыра отырып игермесе, оны білім дрежесі анша боланмен мдени болмысы (алан трбиесі) з биігіне жетпесе, ол наыз зиялы азамат бола алмайды, з айналасына, халына, лтына, Отанына белгілі дрежеде пайдасын тигізуді орнына, ол арылы халыа зиянын тигізуі ммкін.
2. Халы педагогикасындаы салт-дстр.Бала трбиесінде халы мдениетіні негіздері болып табылатын, халыты салт дстрлерді тлімтрбиелік, танымды, білімдік рлі те зор. Адамны шыр етіп дниеге келгеннен бастап, оны есейіп, артайып, баилы боланда дейінгі мірі мен іс-рекеті, басалармен арым-атынасы атаулыны барлыы - салт дстрден зекті орын алып, адамны дние таным мдениетін кзарасын алыптастыратын трбие мектебі. Салт-дстр халытарды тіршілік ксібіне, наным-сеніміне, мірге деген кзарасына байланысты туып, алыптасып, рпатан-рпака беріліп отырады. Дстр - белгілі бір лтты немесе халыты рпатан рпаа беріліп отыратын, тарихи алыптасан, оларды леуметтік ортасында за уаыт бойы саталып отыран леуметтік-мдени ндылытар жиынтыы. Бала трбиесіне байланысты салт дстрлер: рса той (йелді аяы ауырлаанда жасалады); шілдехана (баланы туылуына байланысты), жаа туылан балаа ат ою, бесікке той, тсау кесер той; сндет той, тоым аар (бала алаш рет жола шыанда). Трмыс салтдстрлерге: келін тсіру, осыан байланысты салттар, азаты киіз йі, киіз йді жиаздары, лтты киімдер мен таамдар, мал бау, егіншілік, ашылы, балышылы, бабаншылыа атысты ксіптерге йретуді тлімгерлік трлері жатады. Діни салтдстрлерге: намаз оу, ораза стау, рбанды шалу, ажылыа бару, діни мерекелерге: ораза айт, рбан айт жатады.леуметтік-мдени салт-дстрлерге отбасына, онатарды абылдауа сонымен бірге лтты мерекелерге, жерлеуге байланысты дстрлерді жатызамыз. “Туанда дние есігі ашады ле, лемен жер ойныа кірер дене”- деп лы Абай айтандай, салт-дстрлер адам баласыны дниеге келгенінен бастап, міріні соына дейін атарласа жріп отыран.
Аталан дет-рып, салт-дстрлерді зіне тн ерекшеліктеріне арай трбиелілік ммкіндіктері де рилы болан. Мселен, тсау кесер дстрін А.Сейдімбек былайша суреттейді: “аз басып жре бастаан баланы тсауын ш трлі тілекпен кеседі. Бірінші, баланы тымы сіп-ніп, шптей болсын деп, аяын шппен тсап кеседі. Екінші, малды, майлы болсын деп, аяын то ішекпен тсап кеседі. шінші, адал болсын деп, баланы аяын ала жіппен тсап кеседі”. Дстрді бл трі кні бгінге дейін саталып, символды асиетке ие болан. сіресе ер балаа Отанды, елді жерді ораушы ретінде лкен сенім артан.Ержігітті бойына алты асыл асиетті: зерделі; нерлі; тапыр, батыр; жігерлі-кшті; айрат-арулы; білімді. ш асыл мінезді: туан еліне, дос жарандарына адал болуды; ара ылды а жаран ділетті болуды; аймыпастан турасын айтар, шыншыл болуды дарытуа тырысан. Ер-азаматты мірінде мынадай ш серігі: астына мінген тлпары; шындалан аыл-айласы; айнымас адал жбайы болу керектігін ескерткен:
3. Салт дстрлер мен дет-рыптарды ерекшеліктері, трбиелік мні.азаты трбие мектебі, халы педагогикасы – ата-бабамызды сиеттері, ибраттары жне халы маал-мтелдері, тыйым сздері мен лтты салт-дстрлері, дет-рпы десек арты болмайды. Халыты осы аидалар шын мнісінде жас рпа тгілі, ересек адамдара да лкен серін тигізді, лтты сана-сезімін оятты, тлімдік-трбиелік, танымды мектебіне айналды. Педагог жне философ алым Г.Н.Филоновты анытамасы бойынша: «Халы педагогикасы – жергілікті халыты абылдаан трбиелеу діс-тсілдері. Блар рпатан-рпаа мір барысында білім мен дадылар арылы жаласып отырады. Халы педагогикасы оамды тжірибені, мінез-лы, жріс-трыс ережелеріні, оамды дстрлерді, белгілі идеологияны жаласуын баыттап отырады. Халы педагогикасы моральды задар мен салттарда крініс табады». Педагогикалы энциклопедиялы сздікте: «Халы педагогикасы дегеніміз – лттар мен лыстарды лденеше асыра созылан рпа трбиесіндегі лтты дет-рыптары мен дстрлеріні, мдени ойлау процесіні эмпирикалы негіздегі озы лгілеріні жиынтыы. Халы педагогикасыны негізгі тйіні – ебек трбиесі жне ндірістік білім, дады, шеберліктерді жас рпаты бойына дарытып, адамгершілік, имандылы рухында трбие беру», - деген анытама берілген. Осы анытаманы ылыми дрыс анытама деп санауа болады. Ал академик А.К.Конны басшылыымен 1983 ж. «Педагогика» баспасынан шыан этикалы сздікте «дет-рып дегеніміз – белгілі бір оамда немесе коллективте белгілі бір тарихи жадайа байланысты адамдар арасында алыптасан оамды тртіпті трі. Ол леуметтік мірді р трлілігіне жне крделілігіне арамастан, белгілі састы жадайда адамдарды біркелкі рекет етуін алайды. Яни бір оам ішіндегі адамдарды ебек ету тсілдері мен дістеріні жалпыа орта болуын, оларды саяси-оамды іс-рекетіні жне кнделікті трмыстаы арым-атынасында немесе кзарасында бірыайлылы рекетті болуын талап етеді. Осыны брі дет-рыпты, салтты жиынты крінісі болып табылады,» - деп тжырымдаса, ал «дстр дегеніміз – дет-рыпты мірдегі сіп жетілген р трлі формасы. Ол адамдарды белгілі бір баыттаы траты іс-рекеті мен мінез-лыны рпатан-рпаа белгілі формада ауысып берілетін трі», - деген анытама береді. Салт пен дстрді айырмашылыы неде дегенге келсек, салт адамміріні кнделікті тіршілігінде (отбасынан бастап оамды мірдегі атынаста) жиі олданылатын мінез-лы, арым-атынас ережелері мен жол-жора, рсім, задарыны жиынтыы. Немесе, Салт – тарихи жадайда алыптасан рпатан рпаа жаласатын адамдар арасындаы арым-атынастар, трмыс алпы, ережелері. Ол жеке адам мірінде ебек, іс-рекет, адамгершілік, ы, діни ережелерімен байланысты крініс береді де, біртіндеп ауыл-айма, ру, тайпаа орта рсімге (ритуала) айналады. Ал дстрлерді рісі салттан лдеайда кеірек. Дстр оамды сананы барлы салаларымен байланыста дамыан, топтасан ауымны алыптасан бірыай кзарасын, дет-заын марапаттайтын ритуал. Ол ылымда, дебиетте, мектепте, халыты орта нерде немесе оамды атынаста крініс беретін былыс. Дстр идеологияа жаындау да, ал салт оамды психологияа жаын. аза халыны дстрлі мдениеті кшпенділік мір салтымен тыыз байланысты. Мселен, лкенді сыйлау, онажайлы – дстрлер. Олар кптеген салттардан, ырымдардан, жол-жоралардан, рсімдерден трады. Салт-дстрлер лтты лт болып алыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатан тарихи жне кне процесс. Ол рпа трбиесінен мдени трмысы мен шаруашылы тіршілігінен крініс бере отырып, адамны дниеге келуімен бірге рбіп, о дниеге аттанып кеткенше ндатайтын, тербететін алтын бесігі іспеттес. Дстр шін ткен дуірде алыптасан кзарас пен іс-рекетті мдени мра ретінде саталып, бгінгі кнге жетуі ажет. Мінез-лыты мазмны мен сырты крінісінде, олдану стилінде бірізділік болуы керек. Яни, мінез-лыты сырты формасында ерекше тратылыты болуы шарт. Ал ол форма белгілі зандылыа айналанда мінез-лыты мазмнына стемдік ете бастайды. Бл жадайда дстр дадылы рсімге айналады. Философия ылымыны докторы, профессор Н.Срсенбаев зіні «дет-рып, дстр жне оамды мір» атты ебегінде дет-рып пен дстрді оамды мірден алатын орнына, атаратын ызметіне философиялы трыдан талдау жасап: «Дстрге дет-рыпты ткен оамнан алан озы трлері мен трмысты формалары, ырым-жоралары, рсімдер жиынтыы кіреді», - дейді. Белгілі бір оамда немесе жымда алыптасан дстр, зіні мір сру зандылыына толы ие боланнан кейін сол оамды мірден жаласын табады да, траты орын алады. Екіншіден, дстр дет-рыпты жинаталан, кпшілікке орта салтанатты трде олданылатын трлері мен рсімдерін де амтиды. Мысалы, скери салтанатты шерулер, нран ойнау, елтабаны, туларды дстрлерге жатызамыз. шіншіден, дстрге оамды сананы ылым мен дебиеттегі, кркемнер мен саясаттаы баыттары енеді. Мысалы, біз Пушкин, Горький, Абай, Науаиларды деби мраларын зерттеушілерді соларды деби дстрін жаластырушылар деп, ал ылымда Ломоносов, Менделеев Павловты ілімдік дстрін жаластырушылар деп атаймыз. Дстр – тарихи тратанан, оамды арым-атынасты нормада бір рпатан екінші рпаа жаласып жататын, кпшілік оам мшелеріне орта дет-рыптарды жинаталан трі. дет-рып – рсім арылы крсетілетін рекет, имыл. Ол да кпшілікке орта іс-рекеттен крініс береді. Ал жол-жоралар, ырымдар – дет-рыпты блшектері, сонан келіп салт пен дстр тоысып, туындайды. Бір дет-рыпты бірнеше ырымдар мен рсімдерден, жол- жоралардан труы ммкін. Ескере кететін жадай осы уаыта дейінгі орысша-азаша, азаша-орысша сздіктерде немесе пндерге арналан тсіндірмелі сздіктерде салт-дстр бір маынада беріліп келеді. Сондай-а ырым, жол-жоралар, рсімдерді маынасы ашылып ажыратылмаан. Тек соы 1993 жылы «ылым» баспасы арылы шыан профессор .Жарыбаев пен Ж.Наурызбаевты «азаты лтты тлім-трбиесі атауларыны ысаша тсініктемесінде» «Жол-жоралы (жн-жосы) салт, дстр, дет бойынша берілетін ырым, кде» деп, біртабан дрыс анытама беруге талпыныс жасаан.
орыта келгенде, этнопедагогика – фольклорлы шыармалар мен лтты салт-дстрлерді тлім-трбиелік мн-маынасы мен оны оу-трбие жйесінде олдануды діс-тсілдерін зерттейтін педагогика ылымыны бір саласы. Салт-дстрлер халыты трмыс тіршілігімен, мірге деген кзарасымен байланысты туып дамитын боландытан, оны дінмен байланысын да сз етуге тура келеді. Халыты ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысть наным-сенімдер кптеп кездеседі. Мысалы, мала топала, ауру-індет келгенде немесе куашылы, аптап ысты боланда, дайа жалбарынып мал сойып, асарбас айту, тасатты беру, дайдан жабыр тілеу немесе бала
крмеген ата-аналарды улиелер басына тнеп, мал сойып, аты байлауы т.б. діни наным-сенімдермен байланысты туан ырымдар. Дінмен байланысты туан ырымдарды адамды имандылыа, тазалыа трбиелеуде прогрессивтік мніні боланын, оны халыты табиат-жаратылыс жніндегі тсінігі тмен, зін оршаан ортаа эмпристік кзарасы басым кезіндегі тсінік, наным, сеніміні елесі екенін жасыруа болмайды.