Пайдаланылан дебиеттер тізімі

1. Махмт ашари. Дивани луат ат трік.Трік тіліні сздігі. Алматы.

2. л-Фараби. Мемлекет айтаркерлерiнi наыл сздерi. леуметтiк - этикалы трактаттарында. - Алматы: ылым. 1975. - 5- 28 с.

3. Баласан Ж. тты бiлiк. - Алматы:Жазушы. 1986. - 358 б.

4. «абуснама». збек тiлiнен аударан жне алысзiн жазан - Трсынлi Айнабеков. - Алматы: Балауса, 1992. - 156 б.

5. Яссауи ожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.

6. нанбаев А. ара сз, поэмалар. / растыран К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел",

92. - 272 б.

 

4- таырып. Халыты педагогиканы негізгі ралдары (маал-мтелдер, жмбатар)

Жоспар:

1. аза ауыз дебиетіні этнопедагогикалы мні

2.Маал-мтелдер жне оларды халыты педагогикадаы рлі

3.Жмбатар

 

1. аза ауыз дебиетіні этнопедагогикалы мні. дебиет – трбие ралы. уелі жеке дарындарды дуалы ауыздарынан шыып, кейін оны халы алап, астерлеп, жаттап, жадында алдырып, асырлар бойы деп, ркендетіп, адірлеп алыптастырып, асылым деп аыл-санасына сіірген ауыз дебиетіні кілі лгілері – мдени мрамызды е нды азынасы. Ол – рпа трбиесіні кн сулесіндей серлі нрымен от алатын ой тамызыы болып, жанды жалындататын, иялды ияндататын, аыл-сананы айшыты кріністерін бейнелейтін асиетті, киелі мра. Бесік жыры, тсау кесу жыры, санама, жаылтпаш, жмба, мазатама, тапа, жырлар мен ертегілер, аыз гімелер брі де тілді, ойды дамытатын, тлім-трбие беріп, дние танытатын этнопедагогикалы аламат туындылар. Бл – халы педагогикасыны лкен бір саласы. Жалпы педагогика ылымыны негізі халы педагогикасында жатыр. Халы педагогикасыны бл саласын этнопедагогиканы жне жалп педагогиканы барлы салаларында ылыми, іс-рекеттік негізде пайдалануа болады. Ал, халыты маал-мтелдері педагогикамен атар, философиялы дрістерді де тсініктемелеріне арау бола алады.

Бесік жырыны трбиелік мні Трмыс-салт уендерімен айтылатын бесік жыры ббекті жбату шін жне оан тілек айту шін ана шыарылан емес. Е уелі ыраы бесікті тербелісіне сйкес келетін сабырлы екпінде айтылан уен сезім мшелері арылы оан сйкімді, сйсінерлік сер етіп, жан-жйесін жадыратады, яни намды, насымды сермен баланы жбатады. Екіншіден, баланы келешегіне міт артып, тілек айта отырып, оны жбатушы ана болашаты шамшыраы мен нрсулесінен уат аландай серленеді. шіншіден, ата-ана жата айтан тілектерді тілі шыан

балдырандар да жаттап, рі тілі дамиды, рі сол сздерден тлім алады. Бесік жырларын мазмнына арай: шілдехана жыры, бесікке блеу жыры, жбату жне тілек айту деп топтауа болады. Бесікке блеу жыры нрестені бесікке саланда, уаныш-тілек ретінде, кбінесе кілді, уезді уенімен айтылады. Балын ббек бесік жырыны жана жайлы уезді уеніне жбанып, рахата бленеді. Мны психологиялы, медициналы мні де зор. уен (музыка) ббек жанына дем береді. Бесік жыры кбінесе тілек (сенім арту, міт, бата) айту мніне рылады да, жыр айтушы ббекті келешегіне сенім артып, уаныша бленеді. Халы педагогикасыны бл саласы асырлар бойы бала трбиесіне з рнектерімен сер етіп, азіргі кркем дебиет нсаларымен дамып келеді.

Ббекті отыруы. «Ббек бес айда белгілі отырады, алты айда аны отырады» дейді халы. Баланы ке-шешесін, жаындарын аны танып, клу, ренжу рекеттерін крсете бастауы, оны здігінше имыл рекеттерін жасаумен штасады да, отыруа ыайлануы байала бастайды. Ббек толы отырана дейін оны «талпыну» рекетімен демеп, отыруына жадай (сйеніш, таяныш) жасалынады. Толы отыран ббекті, алашы рекеті орындалып, кілі шаттанып, бойы сергектене береді. Миы атаймаан, буындары «атпаан» ббекті, алашы еркін имылдауына жадай жасап, оны з алды рекетіні стілігіне бас кз болып отыру отбасындаы жанашырды бріні парызды рекеті болуа тиіс. Осы рекет стінде отбасындаыларды ббекке деген мейірімділік, айырымдылы, аморлы сезімдері дамиды.

Тсау кесу. Ббек туаннан кейін жеті-сегіз айдан со, уелі ебектеп (ебектеуді де р трлісі бар) содан кейінірек аз-аз трып, аз басып жре бастайды. Бала тй-тй басып жре бастаан кезде, тсау кесу рсімі жасалып, тсау кесу жыры айтылады.

Тсау кесу жырлары Тсау кесу – дет-рыпты, ырым-рсімдік уаныш мжілісінде айтылатын жыр. Кбінесе, бір жаса толып, еркін жре бастаан балббекті басан адамы тты болып, одан рі жаны жаманды крмей жасы жріп кетуіне тілек білдіріп, оны ата-анасы уаныша орта жаын адамдарды жинайды да, сыйлы адама балббекті тсауын кестіреді. Баланы тсауы ала жіппен немесе ойды то ішегімен байланады да, тсау кескен со тсау кесушіге сый-сыяпат крсетіліп, сыйлы беріледі. Жадайы келіп, жасылыа жайы мол ке-шеше бл рсімді кішігірім той-томалаа айналдырып, баланы тсауын жарыстан озып келген е жйрік азамата кестіреді. Тсау кесілген со баланы а жайма стімен (а жол тілеп) немесе алы кілем стімен (жолы жмса болсын деп) жргізіп, ата-ана уаныш білдіріп, арман-тілегін айтады. Тсау кесу жырын балббекті ктушілер оны тсауын кескенге дейін де айтып, оны тй-тй басып жруіне уаныш білдіріп, сйеніш, жетекші іс-рекет тсілдерін олданады. Тсау кесу жырыны бл трі «тй-тй» деп аталады. аза балалар поэзиясында бірсыпыра аындарды (Ж.Смаов, М.лімбаев т.б.) тсау кесуге арналан жырлары бар. Мысалы, аын Жаан Смаов:

Тй-тй бас, лама,

ласа жылама! – деп баланы батылдыа трбиелейді. Отбасында балдырандар «тй-тй», тсау кесу жырларын, уенімен семдеп айту арылы балдыранны рі ббекке деген сйіспеншілігі артады, рі оны кішіге аморлы сезімі алыптасып, іс-рекетке ыыласы молаяды. Отбасында болатын тсау кесу рсімі трбиеші балала башасындаы уырша ойыны арылы да йымдастырылып, балаларды халыты дет-рпын рметтеуге трбиелеуі тиіс. Бл баланырі музыкаа ызыуына, сахнада ойнауа йренуіне, сз неріне бейімделуіне себепші болады.

Жаылтпаш – тіл ширату тсілі Халы баланы тілін ширату шін, оан сз йретіп, дниетанымын дамыту масатында жаылтпаштар ойлап шыаран. Балббекті тілі шыып, балдыран жасында сздік оры молая бастаан кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе инала айтады. Тілін мкістендірмей, мдірмей сйлеу шін, иналып айтатын дыбыстары бар сздерді бала нерлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаылмай жаттыса, сйлегенде де мдірмей, з ойын толы жеткізетін болады. Жаылтпаштарды жаттап, жаттыа айту арылы баланы тілін ардатау, сз адірін білу сезімі алыптасып, ой-иялы дамиды, тлім алады. Жаылтпаштарды халы бала психологиясы мен тілінде болатын мкістерге сйкес шыаран. Тілі шыа бастаан жас ббекпен, тілі шыан балдырандарды тілінде кбінесе «р» дыбысы мен «и» дыбысын, «ш» дыбысын «с» дыбысымен шатастыру байалады. сіресе, тілді алдыы (тілалды) дірілмен айтылатын «р» дыбысын айту алаш кптеген ббектерге иын сияты болып крінеді. Сондытан жаылтпаштар да, кбінесе сол «р» дыбысы мен «и» дыбысын атар айтуа рылан. Бала тіліндегі «ш» дыбысы мен «с» дыбысын шатастырып айтуды тзету шін халы жаылтпаштарды шыаран. Сол сияты «-к», «ж-ш», «т-д», «н-» т.б. дыбыстарды шатыстырмай айтуа жаттытыратын жаылтпаштар бар. Халы педагогикасыны бл саласын аза аындары дамыта тсті. Оларды бір ерекшеліктері, ол жаылтпаштар кбінесе рі тіл ширату, рі дние таныту, рі білім беру, трбиелеу. Сонымен бірге жаылтпаштар баланы табиатты орауа трбиелейді, баланы тілін ширатады. Отбасында балаа жаылтпаш айтызып жаттытыруды бірнеше жолы бар: е уелі бала жаттытырушыны айтан жаылтпашын жаылмай, тез-тез айтуа йренуі керек. Екіншіден, бірнеше баланы жаылтпаш айтудаы жаылмай айту абілетімен атар, анша жаылтпаш білетінін байау шін жаылтпаш айтысуын йымдастыра білу керек. Жаылтпаштарды жаылмай айтудан, жаылтпаштарды білуден озып шыан баланы ынталандырып, мадатап, сыйлы беріп мерейін арттыру ажет. Балалар башасында тіл ширату, кркем сз оу, тапа айтуа балдырандарды жаттытыру шін арнайы уаыт блініп, эстетикалы трбие жмыстары жргізіледі, ммкіндігінше жаылтпаштарды нге осып айтуа да болады. Балалар башасында йымдастырылан жаылтпаш айтысуды мні зор. Ол шін, трбиеші кні брын жоспар жасап, керекті жаылтпаштарды топтай білу керек. рине, тілі те мкіс, кбінесе логопедиялы дріс алып жрген баланы ондайда ята алдырып, саын сындырудан са болан дрыс. йткені жаылтпаш айтуды психологиялы сері де ерекше. сіресе, жаылтпаш жаттыулар арылы «р» дыбысына тілі келіп, сзді мдірмей айтуа баланы уанышы ойнына сыймай, мірді ткелінен ткендей сер алады. Балалар башасында фольклорлы кеш ткізіп, онда жаылтпаш айтысуа да тиісті орын беріп, айтыш балаларды абыройын арттырып отыру керек. Жаылтпаштар тек жас балаларды тілін ширату шін ана олданылмайды, сонымен атар жаылтпаш айтысып, тіл стартуды лкендер де салта айналдыран болатын. Санаматарды трбиелік мні Санаматарды халы, негізінен, жас балаа сан йрету масатымен шыаран. Санаматар рі дние танытады, рі баланы исынды ойлауы мен математикалы ойлау абілетін дамытады. Санаматарды трлері кп, оны стіне жаадан осыла береді.

1. Атау йастырып санау арылы бала рі сан йренеді, оны стіне сана аты йасан заттарды танып біледі.

2. Сауса санау ойыны баланы сан йренуге ынталандырады, кілдендіреді.

3. Санама айтыста бала сана йас сз табу арылы, аынды абілетін байайды. Егер ол йас таба алмаса, айтыста жеілген болып табылады.

4. Жаылтпаш, жмба санаматы айту арылы бала рі сан йренеді, рі жмбаты шешуін тауып, ойын дамытады, тілін ширатады.

5. Ойын санаматарын балалар «Тотыша», «Жасырынба» ойындары шін пайдаланылып, сан жобасын, та пен жп белгілерін ажыратуды йренеді. Отбасында санаматы рбір трін балаа жаттатып, олармен бірге ойнай отырып, ойын дамыту – ата-ананы борышы. Ересек балалара нерлым крделі санаматарды айтызып, ол санаматарды шешімін ммкіндігінше, ле йастарымен айтуды талап ету керек. Балалар башасында балдырандара санаматарды сан алуан трлерін йретіп, оны айтызу, санама шешімдерін дрыс шешкендерді білімін баалап, оларды мадатай білу керек. Кейбір санаматарды жне оларды йасты шешімдерін нге осып айтуа болады. Мектептерге (сіресе бастауыш сыныпта) крделі санаматарды айтып, оларды шешімдерін тез тапан оушылара пай ою, баа беру ісі йымдастырылады. Крделі санаматарды «нерпаздар мен тапыштар» клубыны жарысына атысушылар да нер сайысыны бір кезеінде орынды пайдалана білуі тиіс.

2. Маал-мтелдер жне оны халы педагогикасындаы рлі.Маал-мтелдерді халы педагогикасындаы орыны орасан. Жастарды трбиелеуде, тірлікке бейімдеуде маал-мтелдер лкен рл атарады. Мны бабалар тжірибесінен байауа болады. ашанда «лкенге – рмет, кішіге – ізет» аидасын станан халымыз жастарды маал-мтел арылы трбиелеуді озы лгісін алдырды. ай маалды алсаыз да, оны зіндік айтар лааты бар. Кейбір маалда дидактикалы сарын айын болса, кейбір маалдар ескертпе трінде келуі де ммкін. Осы бір тамаша рдіс маал-мтелді этнопедагогика саласындаы маызын арттыра тседі. «нер алды – ызыл тіл» деп сз нерін бкіл нер атаулыны алдына шыаран аза халы з рпаын трбиелеу ісінде маал-мтелді ммкіндігін кеінен пайдалана білді. Маал-мтел адам мірінде, трмыс-тіршілікте, оамды жадайларда кездесетін р трлі былыстара, тарихи мні бар оиалара берілген даналы баа, тжырымды тйін іспетті. Маал-мтел мірді бар саласын амтитындытан, таырыбы да сан алуан. аза халында ебек таырыбына арналан маал-мтелдер кп. Бл маалдардан халыты ебекке деген кзарасы адалады. Ебек адамды мратына жеткізетін іс екені айтылады. Мселен «Ебек етсе ерінбей, тояды арны тіленбей» дейді. Демек мірді бар мні - ебекте. Ерінбей ебек еткен адамны ерте аш алуы ммкін емес. Ебек еткен сайын, береке де арта тсетінін тыратын бір маал – «Ебегі барды – нбегі бар». Ебек таырыбына арналан маал-мтелдерді барлыы да негізінен аыл-сиет трінде айтылады. Ебекті арда ттан халы ебек етуді, сол арылы арман-мрата жетуді оай еместігін, ол шін талмай ебектеніп, тер тгу ажеттігін ескертеді. Кейде туан жерді зге елмен салыстыра келіп, ркімге з еліні арты екендігін аартады. Мны халы «зге елде слтан боланша, з еліде лтан бол», «Кісі елі –кміс, з елі –алтын» сынды маалдарымен білдіреді.з маалдарында туан жерді жоары баалап отыран халы сол жерді дшпаннан орау ісін р азаматты абыройлы борышы деп біледі. Атойлап келген жаумен асы аны, аты демі біткенше алысып, туан елді орап алу – ер азаматты парызы деп ады. «Ер жігіт елі шін туады, елі шін леді», «Елін сйген ер болар», «Ерді кебенек ішінде таны», «Ер – ырысты ораны» сияты маалдар жоарыда айтан сзімізді айаы.

3. Жмбатар.Жмбатарды этнопедагогикадаы орны андай дегенде, е алдымен біз мынаны айтамыз. Жмба атаулыны барлыы тапырлыа ндейді. Адамны аыл-ойы, крген-білгені, оыан-тоыаны безбенге тседі. Жасырылан жмбаты шешуін іздеген кез-келген адам з парасатыны жеткенінше ойа шомады. Тіпті жасырып отыран кісіге де жмбаыны мн-маызына арап, баа беруге болады. Ендеше жмба – аыл-парасатты, тапырлыты, тырлыты паш ететін ауыз дебиетіні ерекше трі. Осыны ерте ааран халымыз рпаыны білім ккжиегін кеейту шін жмба жанрын жиі пайдаланан. Жмбатар – аза ауыз дебиетінен орын алан жне ерте заманнан бастап бгінгі кнге дейін даму, су стінде келе жатан жанрды бірі. Халы шыармасыны жмба жанрын зерттеген алымдарды пікірінше, жмба ертедегі адамдарды ебек ету, трмыс-тіршілік ру тжірибесінен туан. Сондытан бл - барлы халытара орта жанр. Жаратылыс былыстарын, ебек-ксіп ралдарын, хайуанаттар жайын бір-бірімен салыстыру арылы, оларды сас белгілеріне арап, оларды нендей заттан жасаландыын немесе айдан шыандыын анытаан. Жмбатарды таырып ауымы те ке. Жаратылыс дниесі, табиат лемі, ебек-ксіп ралдары, хайуанаттар мен сімдіктер, адам жне оны мірі, нер-білім т.б. жмбатарды басты таырыбы. Таырыбы мол ауымды амтитын жмбатарды бір парасы адам баласыны жаратылыс дниесін тану рекетіне атысты шыан. Бл жмбатардан адамдарды дние танудаы ой-рісі, тсінігі табиат былыстары жайындаы танымдары крініп трады. Мысалы, «шанда ле айтады, онанда жер азады» (оыз), «Кішкене ана ара тас, атан тйе тарта алмас» (арарт), «Ат басты, арар мйізді, брі кеуделі, бкен санды» (шегіртке) болып келеді. азаты жмбатары зіні рылысы мен сз айшыы жаынан маал-мтелге сайды. Сонымен атар, маал-мтелдердегі секілді дыбыс ндестігі, дыбыс, сз айталаушылы, сйтіп барып, айтайын деген ойа тыдаушыны назарын аудару жиі кездеседі. Мселен«Ти десем, тимейді, тиме десем, тиеді» (ерін), «Таиям толан тары» (жлдыз), «лсе де лмейді, лмесе де лмейді» (адамны есімі). Сонымен, жмба дегеніміз адамды тапырлыа баулып ізденуге жетелейтін ауыз дебиетіні бір трі.