Таырып. н – халыты педагогиканы ралы

Жоспар

1. нні жеке тлаа ыпалы

2.Бесік жыры

3. аза халыны кйшілік мектептеріні зерттелу жайы мен кйшілік дстр жйесі.

1. нні жеке тлаа ыпалы.Бл кндері азастанны саяси, экономикалы, ылыми-техникалы, мдени міріндегі тбегейлі згерістер жас рпаты тлім-трбиесіне тікелей сер етуде. Республикамызды егемендік алып, лтты сана- сезімімізді оянуы, тіліміз бен дінімізді, мдениетімізді айта жааруы, зіні жаа даму дурін басынан кешіп отыран орта мектеп оушыларыны адамгершілікті-эстетикалы трбиелілігіне деген обьективті ажеттілігін артырып отыр. аза ндеріні халыты мірімен, тарихымен тыыз байланыстылыы, кркем образдылыы, философиялы ой тередігі, сан-алуан жанрлылыы мен варианттылыы оушыларды тйсік-таламын шарытатып, кркемдік ажеттілігін, семдікті абылдай білуін, адамгершілікті-эстетикалы идеалын алыптастыруа ерекше олайлы жадай жасайды. н - яни вокальды шыарма- музыка неріні е кне жне ке тараан жанры. аза халыны н нері лтты мдениетімізді ауымды блігі. н мраларыны трбиелік ммкіндіктері мен діс – амалы шан-теіз, халыты - болмыс тіршілігімен, мір тынысымен сабатас баалы азына. Ататы Аан сері, Біржан сал, Жаяу Мса, Естай сал т.б. н шыармаларын здері шыарумен бірге, жоары дегейде орындай біліп, азаи ншілік-ксіпкерлік дстрді дамытушылар болды. Осы кезедерде аза халыны аса ойлы зиялы азаматтары Ш.Улиханов, А.нанбаев, Ы.Алтынсарын рухани азынамызды оамдаы трбиелік роліне айрыша мн берді. азаты халы ндерін жинастырып, зерттеуде аса кп ебек сіірген А.В.Затаевич болды. Ол жариялаан екі томды «аза халыны 1000 ні» жне «500 аза ндері мен кйлері» аза фольклористикасына осан іргелі лес болды. азіргі музыкалы-эстетикалы трбиені халы творчествосы арылы жзеге асыру мселесіне тікелей тоталан зерттеушілер (забаева С.А., Балтабаев М.Х., темісов Ж.З., ышашбаев Т.А., Дйсембінова Р.К. т.б.) республикадаы музыкалы-эстетикалы трбиені рылуы дне даму жолдарын сабатарда жне сыныптан тыс уаытта берілетін музыкалы-эстетикалы трбиені формаларын, дістерін, амал-жолдарын саралап, тоталып теді, сонымен бірге осы баытта шешімін таппай отыран трбиелік мселелерді озайды. аза ндеріні поэтикалы рылымыны крделілігі, жас буынны ой-сезімі мен танымдылыына сер етуші кштеріні сан илы болып келуі осы нер тріні зіндік ерекшеліктеріне байланысты. Халы ндері халыты туындысы бола отырып елді тпкір-тпкіріне хабардар жаршысы болды. Халы ніні таы бір ерекшелігі – оны мірі мен жас буынны тлім –трбиесімен тыыз байланыстылыы. Халы ніні келесі ерекшелігі - оны тарихилы сипаты. н мазмнынан елді дет-рпын, салт-санасын, эстетикалы-адамгершілікті сезімдерін танумен бірге сол елді басынан кешкен оиасын, трмыс-тіршілігін танып білуге болады. н мрасыны дебиет саласындаы жанрлы сипаты..оыратбаев н фольклорын трмыс – салт жырлары: а). баташылы жырлары (трт тлік мал туралы); ) діни дет-рып тудыран жырлар (жарапазан, бдік); б) йлену жырлары (той бастар, жар-жар, сысу, жбату, беташар); в) лыс жырлары; г) ббек жырлары; д) жаназалау жырлары (естірту, оштасу, жбату), сондай-а аыздар, ертегілер, аза эпосы, тарихи жырлар, айтыс поэзиясы деп топтастыран. Ебек ксіпкерлік ндері: тлік ледері, егіншілік ндері,ашылы-саяткерлік ледері, жмысшы жыры. Налият ндер: алыс , бата, тілек ледер, жарапазан, тапа, жмба ледер, мысал ледер. иял ндер: аыз ледер, тырык ледер. Сатиралы-юморлы ндер.

Музыкалы шыармашылы аза отбасында трбие масатында кеінен пайдаланылан. Олар балалар мен жастарды аыл-ойына, зерде- сезіміне сер етіп, музыкалы-эстетикалы трыдан дамытан. аза халыны н шыармашылыыны жанры сан алуан. 1) Отбасылы-трмысты ндер:шілдехана, туан кн, бесік жыры, тсау кесу сияты елеулі сттерге арналан ндер жатады. Бндай ледерде ата-аналарды балаа деген сйіспеншілігі, оны тадырына деген жауапкершілігі, бала туралы тере ой толаныстары ашып крсетіліп, мейірімді, аылды азамат болуа, з халыны лайыты ораны, батыры, е бастысы – бала кім болмасын, адам болуды алаан міті, тілегі айтылады.

Мысалы: «Тсау кесу» - тсау кесуші йел жре бастаан баланы аяына ала жеппен тсау салып жатып:

аз, аз, балам, аз, балам,

адам басса мз болам.

Крмеуіді шешейін,

Тсауыды кесейін, -

деп, ндете отырып, тсау жіпті айшымен ияды.

2) дет-рыпты ндер:тойбастар, жар-жар, беташар, сысу, жотау ндері жатады. Тойбастар німен йлену тойыны басталатынын, кйеу жігітті, алыдыты, жалпы той иелерін мадатап, игі тілектер айтып хабарлайды. Жар-жар – затылатын ыз тойында ыз-жігіттер тобы кететін ызды кілін аулау, бара жатан жаында да осындай жасы жайлар болатынын леменен айтылады. Сонымен бірге олар ызды баытты, абыройлы, елге сыйлы болуына тілектестік білдіреді. Мысалы:

Алып келген базардан,

ара насыр жар-жар-ау,

ара мапал сукеле

Шашы басар жар-жар-ау. (13-бет, «Жеті азына»)

Беташар – жаа тскен келінді беташар рсімі жасалмай ешкім кре алмайды. Беташар жыры айтыла отырып, келінге оны атасы, енесі, баса туыстары таныстырылып, келін олара слем жасайды. Слем жасаан адамдар крімдік береді.

Келін келді, крііз,

Крімдігін берііз,

Анау-мынау демеіз,

Тсін айтып ойыыз, - деп нші жігіт жас келінні аталан жаындарына лайы зіл-алжыдарын араластыра отырып крімдік срайды. Сысу – затылып бара жатан ызды з еркімен бармай, ке- шешесіні йаруымен, зіне те емес адама немесе жасы зінен лкен бай адама йел стіне тоалдыа баруымен байланысты болан:

Заманым тті басымнан,

Дуренім кетті басымнан.

Айналайын, ел-жртым,

Не болар мені заманым?

Жотау – лген адамны йелі ері айтыс болан кннен бастап басына ара жамылып адамны йелі ері айтыс болан кннен бастап басына ара жамылады. йелі, ыздары, апа-арындастары жыл бойы кн сайын таерте ерте трып, беттерін керегені бетіне аратып, 1-2 саат бойы дауыс салып жотау айтатын болан. Жотау леде лген адамны ел-жрты, аайын-туыса тигізген пайдасы, аморлыы, ерлігі, кісілігі туралы айтылады.

рама жиып ел ылып,

осын таза сатаан.

Тілі шайпау тентегін

Аылымен тотатан.

Елді амын ойлаан.

3) Ебек ндеріарылы халы балалар мен жастарды ебекті трлерімен, ебек рекеттерімен таныстырады, халыты ауыр трмысын суреттейді, ебекті мірдегі ажеттілігін ашып крсетеді.

4) Лирикалы ндерарылы ашы жандарды толыныс

сезімдерімен, нзік слулыымен таныстырады. леуметтік-экономикалы тесіздік салдарынан бір-біріне осыла алмаан екі жасты айы-мын шертіп, жеке басты кйініш-сйінішін крсетіп, туан жерді слу табиатын бейнелейді. Мысалы: «Япыр-ай» ніні мнерлі музыкалы жне поэтикалы бейнесінде табиатты слу крінісі мен адамны рухани кілі байланыс тауып жатса, «Гауартас» нінде сйген жарды ажары таы шолпан жлдыза тееледі, стіндегі киген киімі, серлі жріс-трысы, бойындаы асыл бйымдары салыстырмалы трде суреттеледі.

5) Тарихи ндер –балалар мен жастарды халы міріндегі сан илы тарихи оиалармен таныстырып, ел басына кн туан кезде толарсатан ан кешкен батырлара рметпен арауа трбиелеп, ділдік пен адалдыа ндеп отыран. Мысалы: «Исатай», «Елім-ай» т.б. ндер. азаты музыкалы шыармаларыны крделі бір саласы – кй.

2.Бесік жыры.аза халы «Балалы й – базар, баласыз й – мазар» деп перзентін ерекше астерлеп, нрестеге арналан кптеген н-жырды мірге келген. Нресте мірге келгенде шілдіхана жасалып ш кн бойы ле айтылып, кй тартылып ызы-думан толастамаан. ырынан шыан со бесікке бленген бала ана лдиімен, бесік жырларын естіп ер жетеді. Бесік жырларыны ерекше мнерлілігі нрестені психикасына отайлы сер етіп, кіл-кйін орнытырып, нерв жйесін тыныштандырады. Бесіктегі баланы уату игі тілектермен, оны болашаына деген жарын мітпен айтылады. Музыкалы уен рылымы арапайым, жан тербетер мамыражай болып келеді. Ббек анасыны сйіспеншілікке толы, жана жаымды нзік уеніне балып кн санап се береді.

3. аза халыны кйшілік мектептеріні зерттелу жайы мен кйшілік дстр жйесі.Кйлерде аза халыны басынан кешірген асірет-тауыметі, тарихи оиалары, туып-скен жерді табиаты, кнделікті тіршілік арекетіні трлі жатары, оамды мір былыстарына жне нерге деген кзарасы бейнеленеді. аза халыны кйшілік нері зіні дстрлік ерекшелігіне, орындау мнеріне, аыс тсілдері мен трлеріне арай негізінен екі лкен мектепке жатады. Блар ткпе кйжне шерпе кйдеген атпен белгілі. Тркі тектес байыры кшпенділер жасаан згеше бітімді ркениетті тікелей мрагері, ткен асырды басына дейін негізінен, кшпенділік мір салтын станан, кейін тіршілік ыайы згерсе де, рухани алыбын сатап алан аза халыны е слу, сырлы мрасы – сан-салалы, кп жанрлы дстрлі музыкасы. Кй – халымызды сол ланайыр музыкалы азынасыны е бір мол саласы, рылымы, мазмны, баса да кп сипаттары жнінен кемел дамып, биік реге жеткен жанрларыны бірі. «Кй» сзі тркі халытарыны біразында этномузыкалы термин ретінде пайдаланылады. Тпкі, тркін маынасы «хал, жадай, кіл ауаны» сияты психо-эмоциялы ымды білдіреді. Осы атауды зінен-а кйді табиатына жан толынысыны уендік баламасы іспетті айын психологизм тн екендігін аарамыз. лбетте, бл кй жанрыны зге сипатын: баяндаушылы, суреттеушілік, кейіптеушілік асиетін жоа шыармаса керек. Жинатай айтанда, кй – рылымы жаынан шаын боланмен, мазмны тере, ойлы, сырлы, уендік бітімі крделі, музыкалы формасы кемел, жанрлы задылы, белгілері бден тптіштелген аспапты пьеса. Кйді ай заманнан бері тартылып келе жатандыыны наты дерегі жо. Біратар зерттеушілер кй базыны базысында, зелгі н, тркі дуірінде пайда болан деп пайымдайды. Ал орта асырларда араорым мен Еділ дария арасын жайлаан жалпа жрта жаппай тсінікті, етене музыка тіліне айналан сияты деген де пікір бар. Біраз кйлерді таырыбы, лексикасынан, пішін-рылымынан, кймен егіздете баяндалатын аызынан архаикалы сипат, ислам дініне дейінгі наным- сенімні табы байалуы осы тжырыма дйек бола алса керек. Кйлер негізінен, ш аспапта – домбыра, обыз, сыбызыда орындалан. Соны ішінде, дстрлі аза музыкасыны мейлінше ке таралан жне аса биік профессионалды реге жеткен саласы – домбыра кйлері. Домбыра – ос ішекті дірет. Домбыра – азаты жаны. Бл аспапта «Тадырды тезінен, тозаты зінен» ткен халыты тарихы тнып жатыр. Ол лтымызды болмысына ку болан дет-рпы мен салт-дстрлерiне тіл бiтiре алады. Осы ндылытарымызды саталуына да септігін тигізіп келеді. Домбыра – тым ертеде пайда болып, уаыт озан сайын трленіп, дамып отыран, екі ішекті, шертпелі хордофон типіндегі аспап. Осы лгідегі жне атауы да, кп ретте, осы «домбыра» сзіне сас аспаптар татар, башрт, збек, алтай, ырыз, трікпен, мыл, алма, тжік халытарында да саталан (думбыра, думбара, думбрак, домбр, комуз, т.с.с.). Типологиялы жне лексикалы састы аталмыш музыка аспабыны лмисатан мшр екендігіні жне Орталы Азия халытарына тгелдей дерлік табии боландыыны длелі ретінде де айтылады. Ал аза домбырасы – жмса, оыр німен ерекшеленетін, дыбысты диапазоны 1,5 октавадан 2 октаваа дейін жететін, ммкіндігі мол, сонымен атар ел-жер, орындаушылы дстр ыайына арай сырты пішіні де сан трлі болып келетін, заманында р азаты дерлік йіні трінде тран аспап. йткені, домбыра – лтты болмысымызды айындап, рухымыза рух осады. Осыншама ке тараландыы себепті, азаты дстрлі ндері тгелге жуы домбыраны сйемелімен айтылады. Алайда, домбыра аспабыны тембрлік, диапазонды ммкіндіктерін шегіне жеткізе ашан жанр – кне ыылымдарда алыптасып, ХІХ асырда з дамуыны шырау шыына ктерілген кй жанры еді. Кй – азаты музыкалы шыармаларыны крделі бір саласы. Кйлерде аза халыны басынан кешірген асірет-тауыметі, тарихи оиалары, туып-скен жерді табиаты, кнделікті тіршілік арекетіні трлі жатары, оамды мір былыстарына жне нерге деген кзарасы бейнеленеді. аза халыны кйшілік нері Сахара айматарыны тарихи, мдени жне жаырафиялы ерекшелігіне, аспапта орындалу техникасына байланысты, азаты домбырашылы, кйшілік нерінде жеті трлі орындаушылы дстр мен мектептер алыптасты. Бл дстрлі мектептер Шыыс, Ара, аратау, Жетісу, Сыр бойы, Маыстау, Батыс мектептері деп аталады. азаты домбыра кйлері зіні дстрлік ерекшелігіне, орындау мнеріне, орындаушылы ерекшелігіне, аыс тсілдері мен трлеріне арай, кйді рылымына байланысты негізінен екі лкен мектепке жатады. Блар ткпе кй жне шерпе кй деп жіктеледі.