Пайдаланылан дебиеттер

 

1. Эйхгорн. «Музыка казахов». – Кітапта: Ташкент, 1964, 58 бет.

2. Темірбекова А.З. Казахские народные песни. Алматы. Жазушы, 1975. ст.7

3. Затаевич А.В. Тысяча песен казахского народа. М., 1963, с.11

4. оыратбаев . аза фольклорыны тарихы. Алматы, Ана тілі.1991, 12 бет.

5. Дйсембінова Р.К. азаты ншілік нері. Алматы, РБК, 96 бет .

6- таырып. Халыты трбиені факторлары

Жоспар

1.Ертегілерді танымды рлі

2. Ертегі – халы трбиесіні ралы

4.Табиат - халыты трбиені факторы

5. Халыты трбиедегі ойындар мен сздерді рлі

1.Ертегілерді танымды рлі..аза ауыз дебиетіндегі мазмны тере, тілі бай, таырыбы р алуан болып келетін саланы бірі – ертегілер. Ол ата-бабаларымызды за жылдар бойы жинаан асыл азыналарыны е кне трі болса да, осы кнге дейін скеле рпаты жан-жаты трбиелеуде маызын жоймаан жанрларды бірі. Табиат кштерін айткенде басару жайын, лемде туындап жатан сансыз былыстарды мнін алай ыну жадайын адамзат базы заманнан бері арман еткен. Еркін ебекті, ділдікті, баытты кксеген. Сондытан да ай халыты болмасын ертегі балаларды жас ерекшеліктеріне, масат-мддесі мен талап-тілектеріне сай рылады. зіні тартымдылыымен, бейнелілігімен жне сезімге ыпал етуімен айрышыланады. Кшпелі аза халыны теренен ойлап, тапырлыымен, эпикалы дастан мен ертегілерді мазмны бай, тсінікті тілмен суырып салмалы асиетімен айтып беретін, тааларлы есте стау абілетімен ерекшеленетінін Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов т.б. кптеген зерттеуші алымдар, этнографтар, тарихшылар атап крсеткен. Мысалы, Ш.Улиханов аза ертегілеріндегі басты кейіпкерлерді жаымды-жаымсыз ылытарын ажырата білуге, демілікті баалап, мірдегі келесіз былыстардан жиренуге ндейді. Ертегіні мазмна бай екендігін ескертеді. Ондаы Батыр, Жезтырна, Алып секілді кптеген кейіпкерлерді зіндік рлін ажырата білуге шаырады.
Ертегілерді бала трбиелеу ісіндегі маызы туралы тіл ылымыны негізін салушы А.Байтрсынов: «Ертегіні адірі анша деп сраанда, керектігіне арай жауап беріледі. Ертегіні керек орындары: Халыты мтылан сздері ертегіден табылма, олай болса, ертегі тіл жаынан керек нрсе. Балалар дебиеті жо жерде ертегі баланы рухын, иялын, трбиелеуге кп керегі бар нрсе, баланы иялдандыруа, сйлеуге йретеді. Брыныларды сана-саылау, алпы-салты жаынан дерек беруімен керегі бар нрсе» деп атап крсетеді. Осыдан-а ертегілер халыты трбиені сан алуан мселелерін озайтын материал ретінде ндылыы жоары екенін сезуге болады. Сондай-а аза ертегілерін зерттеуге дебиеттанушылар, фльклористер де (М.уезов, М.абдуллин, С.Садырбаев, С.асабасов т.б.) елеулі лес осты. М.уезов ертегі жайында былай деп пікір білдірген: «... ертегі деп базы замандаы елді дниеге кзарасын білдіретін, я сол кзарасты белгілі ізін крсететін, онан со белгілі елді саясатын білдіретін арнаулы лгіні, жамандыты жерлеп, жасылыты ктеріп айтан, ойдан шыарылан ктерме гімені айтады». Ертегіні трбиелік мнін жоары баалаандарды бірі – заманымызды заар жазушысы – Ш.Айтматов. Ол ертегі жайында: «Бізді ркениетті ылыми-техникалы асырымызда ертегіге мжбрлік, зрулік жо трізді. ткен заман тжірибесіне менсінбеушілікпен арауа болмайды. Ертегілер – адамзатты тжірибесі. З.білова мен .алиева ертегілер балаларды з кшіне сенуіне, тапырлыа баулитынына: «Ертегілер бала жанына жаын, тілі жаты, сз тіркестері бір-бірімен сабатасып, йлесіп, тілге орамдылыымен тыдаушыларын йытып, ызытырып, еріксіз еліктетеді» деп жан-жаты тоталады.

2. Ертегі халыты трбиені ралы.ай заманда болмасын азамат алдында тратын лы мрат–міндеттерді е бастысы–зіні ісін, мірін жаластыратын салауатты, саналы рпа трбиелеу. Халы педагогикасында баланы иялын, оны дамытуа сер ететін ралдар кп. Соны бірі – ертегі.Ертегілер жарын, бейнелі рі ыса болуы тиіс. Ертегілік бейнелер арылы балаларды санасына сз зіні е нзік реімен енеді, ол баланы рухани міріні сферасы, ойлар мен сезімдерін білдіруді ралына – ойлауды жанды шындыына айналады. аза ертегілеріні оу-трбие рдісіндегі ммкіндіктерін арастыран педагог алымдарды ылыми зерттеу ебектері де баршылы. Мысалы, С.А.забаеваны азаты халы педагогикасындаы эстетикалы трбие, Р.К Тлеубекованы халыты педагогиканы бала трбиелеудегі рлі, Г.А.Мратбаеваны аза халы ертегілері арылы орыс тілді мектеп оушыларын адамгершілікке трбиелеуде теориялы трыдан айындаса, А.Ж.Едігенова аза халы ертегілері арылы танымды ызыушылыты алыптастыруды жан-жаты арастыран. Сонымен бірге, ертегілерді мнерлеп наышына келтіріп айту ертекшіні шеберлігіне жеке басыны ерекшелігіне, тіл неріне, сз неріне, тыдаушысыны сезіміне эмоционалды трыда сер ете білуіне байланысты. Ы.Алтынсарин хрестоматиясындаы нді ертегісіндегі зіндіде байаыш болуды адам мірінде, оны дниетануында аншама маыз алатынын, тіпті мндай асиет білім жо, біра мір тжірибесі мол адамдарды басында да біртіндеп алыптасатынын сз етеді де, шкірттерді мірді жан-жаты зерттеп-білуге, тймедейден тйедейді таба білетінін, ізденімпаз, зерделі болуа мезейді. Ал, «Аяз би» ертегісіні оиасы аза халыны кнделікті трмыс-арекетіндегі тартыстар тірегінде рбиді. Ертегі желісі жмба трінде рылан десе арты емес. йткені, айтайын деген ой бірден айтылмай, «Соы немен бітеді?» деген сра туындатып, тыдаушысын елітіп, ызытыра тседі. Батырлы жайындаы ертегілер ел орау жолындаы ерлік істерді дріптей отырып, ел бірлігі мен жрт тыныштыын сатап орау азаматты парыз екенін нытап, жас рпаты елжандылыа, Отансйгіштікке трбиелейді. Ертегі халы ауыз дебиетіні рылымы жаынан аланда арапайым, ал рухани ндылыы жаынан баа жетпес аса ымбат, кркем туынды болып есептеледі.

3.Табиат - халыты трбиені факторы.Жер бетiнде бiрнеше халытар жойылып, оларды орнына жаа халытар пайда болды. Ал азiргi ркен жайып, мiр срiп отыран лттарды да лденеше асырдан кейiн жер бетiнен жоалып, оларды орнын жаа этностарды басуы ммкiн. Кез келген табиат жйесiнi, (соны iшiнде этностарды да) ыдырап, рып бiтуi сзсiз. Бл – табиат заы. мiрдi лiммен штасуы, ал лiмнен кейiн жаа мiрдi жер бетiнде ркен жайып, дниеге келуi – диалектикалы зады былыс. Ал мдениет тарихынан ондай диалектикалы задылыты крмеймiз. Табиаттан адамны згешелiгi – олар материалды игiлiктердi жасап, заттарды санын кбейткенiмен, табиат сияты, жанды бiр заттан екiншi бiр жанды зат (тiршiлiк иесiн) туыза алмайды. Мысалы, табиатта сiмдiк пен адарды, хайуанаттарды жаа трлерi (белгiлi тарихи кезеде) пайда болып, сiп-не бередi. Жер бедерiнi тау-тас, жел мен жабырды серiнен мжiлiп, тбешiкке, тiптi бара-бара тегiс жерге айналуы, зен-клдердi суалып, рып кетуi немесе жер астына сiiп, аыс баытын згертуi ммкiн. Ал адам баласы жасаан Мысыр пирамидасы немесе Эйфел мнарасы згерiссiз, асырлар бойы саталады. Мдени ескерткiштердi жасаушы этностар жер бетiнен жоаланымен, олар жасаан мралар за жылдар бойы мiр средi. Табиат байлыын игерушi адамдарды мдени-техникалы прогресi немi ала арай жре беретiн былыс болып крiнуi ммкiн. Бiра, шын мнiсiнде, олай емес. Мселен, бiздi жыл санау дуiрiмiзге дейiнгi VIII асырда мiр срген скифтер ара теiз жаасын жайлаан, 500 жыл бойы ркендеген, мдениетi бай ел болан. Олар теiз жолында сауда-саттыты ркендетiп, кереметтей нердi, зiндiк мдениеттi иесiне айналды. ткен асырлардаы адамдар кейiнгi рпаа жасы дадылар мен бiлiм жиынтыын мра ретiнде алдыруды армандады. Мысалы, вавилондытар – математикалы тсiнiктердi ойлап тауып, алдырып кетсе, гректер – философия мен театр нерiн, римдiктер – юриспруденцияны, арабтар – персиялы “аылды кенi” – алгебраны бiзге мра еттi. Фрацуздар асан слу живопись нерiмен, итальяндытар сем сазды музыка мдениетiмен, ал аза халы аса бай ауыз дебиетiмен iз алдырды. Оларды брi де бiр-а масатты кздеп, келер рпаты баыта блеудi армандады. ткен асырлардаы халытар жасаан асыл мдени мраларды бiздi дуiрiмiзге жрнаы ана жеткен. Бiзге жеткен мраны алдыымен ана ткен дуiр мдениетiнi ресiн лшеу, жоаландарын елеп-ескермеу тариха иянат болып табылады. Оларды жан-жаты арап, ескермесек, ткендегi этносты мдениетке дрыс баа бере алмаан болар едiк. Ааш пен киiздi былай ойанда, иыршы м тас, сияты материалдарды зi желмен, жабырмен гiлiп, тозып, жо болып кететiнiн естен шыаруа болмайды. Оны стiне, жер сiлкiнiсi, су тасыны сияты апаттар таы бар. Осындай апаттарды салдарынан тарихи ескерткiш-мралар да жойылады. Олай болса, адамзат олымен жасалан мдени-ескерткiштердi брi мыдаан жылдардан кейiн жойылып кетуi ммкiн. Сйтiп, материалды мдени мраларды ткен дуiрлердегi осындай жай-кйi тарихты дрыс баяндамауа кеп сотырады. лт мдениетiнi озы лгiлерi арылы жас рпаты жан-жаты жетiлген азамат етiп трбиелеу – этнопедагогиканы зектi мселесi. аза этностар мдениетiнi ткенiн анытауда диалектикалы философияны басшылыа алу ажет.

4. Халыты трбиедегі ойындар мен сздерді рлі.Ойын бiржаы, дене озалысы, шыныан дененi шеберлiгi, екіншіжаы кiл ктеру, дем алу, бiржаы бас осып бiрлесу, дет-рыпты жаластыруа ндесу. Ойында мiрдi еркiндiгi, кедергiсi мен масаты аныталынады. Ойын-сауы жеке адамны даму ажеттiлiгiн арттырады, арсыласпен татуласу немесе оны жеу жолдарын iздестiредi. Ойын — адам ойлану жне дене абiлетiнi бсекесi, арсыласпен ашы жарыс. Оны масаты — жеiске жету, ойындаы адамны абiлет кшiнi стемдiгiн крсету, длелдеу. Кейде ойындарды аттары, атаулары згерiп жатса да, оларды ойналу мазмны саталып алан, сйтiп дептi трлерiн алыптастыруа септiгiн тигiзген. Мысалыа, асйек ойыныны баса трiк тiлдес елдерде орда, тотыша сияты атауы да бар немесе лек жалау ойыныны шiлiк, арыс ааш, шлдiк жне т.б. трлерi бар. Бл ойындарды уелi балалар ойнаса, кейiннен оан жiгiттер мен ересектер де осылан. Ойындар халыты той-думанны оттыына, кпшiлiктi орта сауыына айналды. Кез келген жыйын-той крессiз, ат пен жаяу жарыссыз, айтыс, н мен кйсiз, а аулаусыз тпейтiн болан. Кшпендiлер табии кш атасы атанан. Жарыста адам да, оан атысан трт тлiк трлерi де сына тстi. Соларды iшiнде бiзге млiмi асйек, алтыбаан, айглек, арантартыс, кксиыр, соыртеке, тйе-тйе, белбеу тастау, асла, модана, абайпа, тйiлген шыт, тиын салу, ашамшы, асерек-кксерек, кршi, шалма, шымбике, инемдi тап, айдапсал, арамырза, арт-арт, жылман т.б., сондай-а ат жарысы, тйе жарысы кеiнен таралан. Ойын адамны жаны мен тнiн сергiттi, з бетiнше ебектенуiне баулыды, топ тадауды йреттi. Ойын нердi трiне, топты йымдастыру тетiгiне айналды. Ойын тртiбiн ойыншыларды здерi де, крермен де баалауа бiрдей ммкiндiк алды. азаты дет-рып ойындары халыты бастан кешкен илы-илы оиаларын бейнелеп, баяндап бередi. Оан Наурыз мерекесiндегi ойын-сауы трлерi длел болма. азаты ойын-сауыы досты пен онажайлыты белгiсi жне кптi басын бiрiктiрудi кепiлдiгi, сйкiмдi ншi мен гiмешiлерге мтаждыты айаы. Ойын-сауыта жалызды сезiм, арам ниет адамды билей алмады, ойыншы немi iзденiсте болады. Ондаы дiрет - нерпазды, зара тсiнiстiк жне келiсiмге жол табу. Ойын серiктестi таба бiлуге, онымен тiл табысуа йретедi. Ойын - адамны абiлет-асиетiн ширататын, шымырлататын жйелi iс-рекеттi крiнiсi. Ойын-сауыта кiсiлiк асиет шыдалады, адам абiлетiнi ндылыы артады. р дегейдi з нерi мен негесiне ызыан шетел саяхатшылары осы айталанбас табыстарды анша мртеге дл сипаттап жеткiзе алан. лтты ойын - халы нерi мен мдениетiнi негiзгi бiр саласы. дет-рып ойындарына, “алдымен ыз затар жне йлену тойында болатын ойын-сауытар жатады. Мысалыа, жер-жерде йлену тойыны мынандай ойын-сауытары таралан: “тоыз ая”, “тоыз таба”, “жар-жар”, “беташар”, “да тарту”, “ол статар”, “шаш сипар”, “неке ияр”, “кемпiр лдi”, “шымылды байлар”, “саина салар”, “есiк ашар”, “ат байлар”, “тндiк ашар”, “ит ырылдатар”, сондай-а “тоым аар”, “ынаменде”, “ыз кде” сияты ырым-жоралар бар. Бл дет-рып ойындарды бас кейiпкерлерi — ыз бен жiгiттi жегелерi мен рбы-рдастары болса да, сауы ткiзу рсiмi жер-жерде бiрдей емес, трленiп жатады. Ойын-сауы адамны талдау, тадау абiлетiн шыдайды, ортамен тiл табысуа, арым-атынасты жетiлдiруге, жмысын мазмны етуге, жеiске жетудi е тиiмдi трлерiн арастыруа, адамны бойындаы асиеттi леуметтiк кшке жне озалыса айналдыруа итермелейдi.

дебиеттер:

1.алиев С. аза этнопедагогикасыны теориялы мселелерi жне тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.

2.Табылдиев . аза этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.

3.алиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика”. - Астана. 2005 ж.

4.Беркiмбаева Ш.К., алиев С. аза тлiмiнi тарихы. – Алматы: ызПИ. – 2005 ж.