Таырып. аза этнопедагогикасыны алашы бастаулары
Жоспар
1.Орхон-енисей ескерткіштеріндегі халы педагогикасыны кріністері.
2.Білге аан мен Клтегінні ескерткіштеріндегі абырой, намыс, ерліктеріні патиротты маызы.
3. лтты педагогика – бгінгі Егемен азастан мектептеріндегі оу-трбие ісіні рухани бастау блаы
1.Орхон-енисей ескерткіштеріндегі халы педагогикасыны кріністері.Тарихи жазбалар мен деби мралар адым заманнан бастап бгінгі кнге дейінге ласан рухани даму рдісіні здіксіз желісін збей келеді. Ол сонау Орхон-Енисей кезінен басталан тркі мдениетіні тарихында, аза педагогикасыны тарихи задылытарында, тлім-трбиелік ойларында, рі тарих пен философия, рі этнопедагогика мен этнопсихология, рі этнология сипаттарды оса білдіретін рухани орлану кзі. Ежелгі трік дебиетіні кркемдік жйесі - аса крделі, тарихи сананы тзілу былыстарын даралайтын жйелі таным дниесі. Орта асырлардаы тлім-трбиелік ойларды кркемдік жйесін, тарихи кезедердегі пікірлерді ішкі бастауыны жаратылысын саралап тану азіргі тадаы аза педагогика ылымы шін згеше ркенді арна. Орхон - Енисей, Фараби мралары мен «тты білікті» арасында елеулі мдени дстр, тліми тркілік мектеп жатыр, танымды халыты психология, эстетикалы кзарасты ішкі задылыы болатыны белгілі. «тты білік» классикалы кне тркі поэзиясыны алашы кітабы деп араанымыз дрыс. Бл тркі мдениетіні осынау лы ескерткіштеріні ішкі байланыстары мен дстрі - лі де тередей ілуді ажет ететін сирек мбебап былыстарды бірі. Бан адамзат ркениетіні р саласыны алымдары бгінгі психология, салыстырмалы педагогика, этнопедагогика мселелеріні астарында зер сала арааныны кусі болармыз. Бгінгі аза оамындаы халыты педагогика мен халыты психологияны тп-тркіні, ілкі бастаулары, тркі тайпаларыны бірігіп, Трік аанатын ран кезден таса ойып жазылан ескерткіштерден келген. Ежелгі тркілер осындай жазуларын «бітік тас» («жазба тас») аталан ескерткіштерінде ел бірлігі, отанды орау, жерін сатау, тн тазалыы, ар тазалыы, крші елдермен тату-ттті мір сру, олар мен депті карым-атынаста болу, рпаты трбиелеу, тілін астерлеу, тркілік мінезді калыптастыру сол заманны задылытары, халы творчествосынан лтты психология, салт-дстрлер бейнеленген.
Орхон - Енисей жазбалары негізінен, азіргі оырмана да ыныты. Осы ойма жазба тастарда тере маыналы наыл сздерді тлім-трбиелік таылымдардан кейін бгінгі аза халына ыпал етіп, себеп болып, біртіндеп халыты педагогикасы мен психологиясы пайда болып, орын аланы белгілі.
2.Білге аан мен Клтегінні ескерткіштеріндегі абырой, намыс, ерліктеріні патиротты маызы. Білге аан Ескерткіші Орхон тркі жазба ескерткіштеріні ішіндегі клемі мен мазмны жаынан е лкені рі аса ірі “мгі тас” (кне тркі тілінде — “Бег таш” ) атарына жататын ескерткіш кешен. Клтегін ескерткішінен 0,5 км жерде орнатылан. Білге аан Ескерткіші мен Клтегін ескерткішін орыс алымы Н.М.Ядринцев тауып (1889), оны белгілі тркітанушы В.В. Радлов Дания алымы В.Томсен анытаан ріптік жйемен оыды (1894). Білге аан Ескерткішін А. Аманжолов, .Айдаров, т.б. алымдар р ырынан арастырып, зерттеген. Ескерткіш Екінші Шыыс Трік аанатыны ататы ааны — Білге аана арналан. Кне тркі бітік жазуындаы Білге аан есімі ытай жазбарында рі-кіа, мо-кі-lіen, mo-gі-lan [могилен] т.б. кездеседі. Сол себептен алымдар “Білге аан” лауазымы, ал “Могилиен, могилян” — оны з аты дейді. Кне тркі бітігіндегі “Білге аан” деген сзді мн-маынасы — “білікті, билік-трелікті стай білген, сыла-білгір аан” деген ымды білдіреді. Білге аан тсында Екінші Трік аанаты терр. трыдан кеейіп бекіді, аса уатты дыретті империяа айналды. Бл жайында Білге аан Ескерткішінде кеінен млімет берілген. Ескерткіште кшпелілерді “трітекті трік елі шін” Бумын, Естемі, Білге тылы аандары мен баїадр, аылгй ерлеріні “ел-жер-тірлік” ттастыын сатау, орау, болаша рпаа жеткізу жолындаы ерліктері, мемл. лы істі бірегей масат-мддесі шебер тілмен, тжырымды да тиянаты трде жазылып, тарихи оиалар уаыт желісімен баяндалып бдізделген. Ескерткіште “елді халы едім, елім енді айда! ааны бар ел едім, ааным енді айда, ай аана іс-кшімізді жмсар екенбіз!” деген астарлы тілмен ел тадырын жырлайды. Тірі кш-уат бергендіктен, аанды скері брідей, жаулары ойдай болды деген рухтандырыш жолдар да мол. Білге аан Ескерткішінде оыз, тоыз-оыз, ырыз, рыан, отз татар, татабы, ытан, йыр, ч рыан, арл, тргеш секілді кшпелі тркі этностары жне де моол-манжр тектес ру-тайпаларымен атар Бклі чллік ел, тпт, апар, прм, табач, т.б. отырышы елдер туралы тарихи деректер, наты мліметтер баяндалан. Жер жзіні трт тарапы (брышы), лы Трік аандыын ныайту, одан рі лайта дамыту жолындаы саяси іс-шаралар, кптеген жоры-шабуылдар, олар ткен Бклі шлі, Темір апа, Шант, Йашыл зен, Кгмен, адыран, Бесбалы, Селегі, Ертіс, Езгенті, Маы оран, Байыр, т.б. жер-су, елді-мекендер кркем жырланады. Бл “мгі таста” Білге аанны інісі Клтегін, дана білгір Тоныкк жайында да сз етеді.