Таырып. XV-XIX асырлар кезеіндегі азастандаы этнопедагогика мен лтты трбиені дамуы

Жоспар

1.аза жырауларыны шыармашылыындаы халыты педагогика (Бар жырау, Асан айы, азтуан, Шалкиіз т.б.).

2. рпа трбиесіндегі би-шешендерді тлім-трбиелік идеялары (Тле би, азбек би, Айтеке би, Жиренше т.б.).

1.аза жырауларыны шыармашылыындаы халыты педагогика (Бар жырау, Асан айы, азтуан, Шалкиіз т.б.).аза мемлекеттiгi рыла бастаан заманда хандар мен слтандарды здерi iрiктеп алан жыраулары - хан мен араны днекершiсi болды. Олар ханны ел басару жетiстiгiн мадатап ана оймай, сондай-а алы жртты м-мтажын жне тiлегiн жеткiзетiн рен аындар едi. Жырауларды аындардан ерекшелiгi сол, олар халы рухына, ел бiрлестiгiне, хандарды билiк нерiн жетiлдiруге белсене араласатын болды. Соларды бiрi – дала философы атанан Асанайы Сбитлы (ХIV-ХV) халы есiнде абыз, философ, аын болып, мгi жатталып алан. Оны бар мыры халыпен бiте айнасып ткен. Ауызбiрлiгi жетiспеген ортада елiнi ертеiн, амын ойлап, немi ма батып жретiндiктен замандастары оны “Асанайы” атап кеткен. Аыз-гiмелерде Асанайы жзден асып кп жасаан, немi ел кезiп сыншыл кзарасты алыптастыран Елдi ауызына аратан, кшпендiлердi мiнез-лын жетiк бiлген, дстрлерiн рметтеген аылды, дана, суегей баба атанан. Ол ХV . Алтын Орда ханыны, соны iшiнде лы Мхамедтi кеесшiсi болан. азан аласынан Дештi ыпша жерiне айтып оралан Асанайы Алтын Орданы орнында пайда болан са -хандытарды мiрi заа созылмайтынын болжай бiлген. Асанайы, Керей, Жнiбек слтандар бастаан аза руларыны бiлхайыр хандарынан блiнуiн жатайды. Бiра слтандарды азатарды Жайы пен Жем бойына оныстандырма ниеттерiн де птамайды. Асанайы з халыны “Жерйыын” Шу, Сарысу бойынан, лытау тiрегiнен iздеуге тiкелей араласады. Сондаы дiттегенi: ежелгi скиф, ыпша даласынан безбеу, ел iргесiнi берiк, аайын жымыны кштi болуы, “Ел бiрлiгiн ныайту, халы ауызбiрлiктi болса, мемлекеттiк билiк те берiк болады, ондай ел ешкiмге есе берiп, жеiлмейдi” деген тотам.Асанайы дниетанымында адамгершiлiк мселесi негiзгi орын алады. Асанайы адамны зiн-зi танып бiлуiн, ашылып тсiнуiн, мiрдегi орны мен дегейiн дрыс баалайтын, рекет-имылдарын сын трысынан саралай алатын абiлетiн адамгершiлiктi тпнсасына балайды. Асанайыны ымында, жртты бай, кедей деп немесе лкен-кiшi деп жiктеу, блу жарамсыз. Ел-жрт шiн брiнi де мiнез-лыны жасы болуы ажеттi, зара оды арым-атынас жасауы орынды. Абызды пайымдааны: “Таза мiнсiз асыл тас, су тбiнде жатады. Таза мiнсiз асыл сз, ой тбiнде жатады”. Асанайы сздi нары мен парын бiлiп, адiрiн тсiнген шешен. Ол кiмнен болса да асиеттi рухын кттi. мiр срудi негiзгi мнi туралы айта келiп, Асанайы жасылардан лгi алып, жамандардан бойды аула салуды ажеттiлiгiн, жас рпаты ата-анасын, лкендердi сыйлап астерлеуiн, оларды аылын тыдап немi басшылыа алуын, iзгi ниеттi жайса жан болып су ажеттiгiн еске салады.

Шалкиiз Тiленшiлы (1465-1560) Дештi ыпша iрiне ана емес, ырым, Терiстiк Кавказ, Дон бойына да йгiлi тла болан. з заманындаы Ноайлы мiршiсi Темiр, аза Ордасы, Кавказдытар арасындаы саяси крестердi ешайсысынан сыртары алмаан. Жорыты алдыы шебiнде, айтыс-тартысты басы-асында, елдi бел ортасында жрген Шалкиiз елдiк пен ерлiк, жасылы пен жаманды, шеберлiк пен шикiлiк мселелерiне баса кiл аударан, кiсiлiк асиеттерге р сатан айта-айта оралан. Шамасы, Шалкиiздi зi “жаурынына анды кбе сыймаан, жаасына адам олы тимеген” ержрек, кеуделi батыр боландай. Кп оыаны кзiмен крген, кп нрсенi тоыан сынды да, сындарлы айраткерлiк дегейге жеткен. Жорыта, соыста, айтыс жанжалда ел мен ердi ны атар сына тстi. Ел ерлерсiз, ер з елiнсiз бабына келмедi. ысылтая кезде тума туыстан сйенiш iздедi, жрттан суырылып шыар дарадан тiрегiн кздедi. Ерлер кiмдер едi, нендей асиетiмен лгi едi? Ерлердi “алдаспаннан игi олы”, “жесiзден игi тоны”, “арыматан игi малы болар ма” — дейдi Шалкиiз жырау. Сондай ерлер жаудан да, сойдан да тартынбас, батырлыы басынан асан жiгерлi жандар. Елi олдаан, арымаын одаан ерен батырлар бабына келдi. Осыдан: “Кенелейiн деген жiгiттi, жылы iшiнде екi арымаы тел сер. Сйiнейiн деген жiгiттi, сбеде алтау-жетеу аайыны те сер!” деген сиет алан. Шалкиiз дрлiккен, демiккен елге бас-кз болатын ханны бейнесiн iздестiредi. Байсалды, батыл, стамды хан, слтан ол шiн алдаспан, “бармай тапан азбасы”. Пиылы терiс хан iс етсе, ол “жиан малыды трiк етер, ат-тоныды блды етер, з басыды олжа етер”. Хан ием Темiрдi осындай иарлыын крген Шалкиiз одан алшатайды. ыр мен брiк астындаыны кре алмаан слтандар туралы: “Жасынан менi кем крдi, жаманымен те крдi. Жасынан менi кем крсе, жаманымен те крсе, лы берiкке ос артып, сен есенде, мен сауа ырысымды сындайын. Сегiз иыр шар тараптан iздермiн!” — деп ойын ашы та, кесiп айтады. Жасы мен жаманды адамды пен крес лшемiмен iспеттеген Шалкиiз жырау талымы мол сиеттер алдырды. “Ер болса бопсаа шыда” деген аиданы алыс алдырмайтын ортада ырыс мен ынтыма, iс пен iзденiс артпа.

2. рпа трбиесіндегі би-шешендерді тлім-трбиелік идеялары (Тле би, азбек би, Айтеке би, Жиренше т.б.).Билердi шешендiгi — сол халыты даналыы мен ой-санасынан туындайтыны айа. Халыты ой-санасы оны мдениетiне, рухани мрасына, табии болмысы мен ойлау машыына, мiр сру тсiлi мен дiни наным-сенiмiне, кнделiктi трмыстаы дет-рып, рсiм-салтына сйенедi. Осы р трлi дегей мен крiнiстегi факторлар ой-сананы зiнше йыты етiп келдi. аза билерi дние мен лемдi адамилы трыдан тсiндi. Олар шiн: дние мен адам, мыр мен дние, табиат-ана бiрттас мн; адамсыз заман болмайтындыы аиат; адамны мiрдегi орны мен ызметiн жандандыру, рлету ажеттiлiк.

Халымыз уж сзге тотаан, бiр сздiлiгiмен кiсiлiктi жатаан. Сз адiрiн бiлген халымыз тiптi иын ыстау кезде: “Бас кеспек бар, тiл кеспек жо” деп туралыа тотаан. Осы биiк талаптан ата-баба ндылытарын мегермеген зердесiздi “жетесiз” деп тырта салан. Рухани мтажды мiрге деген талаппен атар мiнезге тамыр жайан. Наыз билер - жары дниенi жарасымдылыын асаандар. Оларды болмысына екi ерекшелiк орта: бiрiншiден, даналыа толы таылым, тек тбiне бойлай бiлетiн сабатасты, екiншiден, ойдаы даналыа толы толау, тсiнiгi тере сын кзарас. Даналы - ой длдiгi мен дйектiлiгiнде, кiлдегi ккейкестi сыр мен мды ашы жеткiзе бiлуiнде. Сыни кзарас - адамды, оны трмысын, оамды мiрдi тзетудi, жнге салуды прмендi ралы. Олай болса, даналы дегенiмiз мiр срудi жетiлген тсiнiгi, мiрдi жетiлдiрудi масат ттан сыни кзарастар жйесi, ал сыни кзарас - з елi мен жерiдегi адамдарды жасылыы мен жамандыын, кiлi мен пейiлiн, анааты мен жiгерiн, ар-намысын саралауа, сомдауа баытталан. аза би-шешендерi алты алашты тату-тттi, ажарын заманда мiр сруiн асап ттi. Бл дегенiмiз халыты трт быласын тгендеу. Осы мрата орай “бiлiп айтан сзге н жетпейдi, тауып айтан сзге шын жетпейдi” (Тле би). Сздi шыны мен ны — аылды ты, билердi оамдаы рлi мен мерейiн стем етер дiрет. Халыты трбиедегi олайсыздыты сиретiп, лкен мрата мтылу шiн адама, соны iшiнде билерге алдымен бiлiм, яни аыл керек, екiншiден, ылым немесе оу керек, шiншiден, ым, оыанды пайымдау, тоу керек, тртiншiден, отты жрек, батылды керек. азаты ш тбе билерi де адамзат тiршiлiгiн, оны келешегiн адам айыр-аморымен салыстыра саралайды:

Батырлытан не пайда,

Халына айран ылмаса (Тле би).

Атадан жасы л туса,

Елiнi оы болады (азыбек би).

Бай болса халыа пайда тисiн,

Бай болып елге пайда тимесе,

Елден бтен йi кйсiн. (йтеке би).

Би шешендер аршадайынан ел м-зарына ла тре жрдi, тыырыта алыр, зерек, дiл болып ержеттi, айтыс-тартыста ой рiсiн жетiлдiрдi, сйлеу мдениетiн наыштады. Ойы мен болмысы белсендiлер ел жадайын, сiресе оларды рухани болмысын жетiк бiлген сайын, дiлдiк жаына ауысып отырды. Билер iскерлiкке, талаптылара тнтi болды, мселенi мн-жайымен жан-жаты танысты, арызданушы жатарды з айыптамаларын байыппен талдады, ажеттi жадайда блтартпас айатарды ала тартты. Билер станан талап ата, дiл, жйелi болды. Олар тртiп пен талым, неге мен нер мселелерiне ерекше мн бердi. Сондаы уаызы - “Аылды кпшiл келедi, надан кекшiл келедi”, “Аылсыза аылды тура айтса, мiн деп бiледi”, “Аылдыны алысым деме, аылсызды жаыным деме”, “Аылдыны алдымен жр, аыматы артымен жр” деген мiрлiк аидалар болды. ысасы, азаты леуметтiк болмысын битану талымы мен нерiнен пайымдаймыз.

дебиеттер:

1..Жарыбаев К.Б., алиев С. аза тлiмiнi тарихы. – Алматы: “Санат” 1995 ж.
2.Табылдиев . аза этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.
3.Беркiмбаева Ш.К., алиев С. аза тлiмiнi тарихы. – Алматы: ызПИ. – 2005 ж.
4.ожахметова К.Ж. Халы педагогикасын зерттеудi кейбiр ылыми жне теориялы мселелерi. – Алматы; 1993 ж.