Таырып. аза халы педагогикасы аза этнопедагогикасыны негізгі кзі

Жоспар

 

1.аза халы педагогикасы жне этнопедагогика

2. аза этнопедагогикасындаы лтты философияны рлі

 

1. азаты халы педагогикасы мен этнопедагогика.азаты халы педагогикасы асырлар бойы алыптасан аидаларында, исындарында, жн-жоралыларында, сздері мен ымдарында, болжамдарында крініс тапан. Ал осылар халы дебиетінде, тарихымыз бен мдениетімізде, дет-рып, дстрлерімізде, оларды нге осан, жыр еткен ланайыр поэзиямызда, ата-бабаларымызды даналыында, батырларды білегінде, ыранны анатында, аруларды жрегінде, асаалдарды а батасында, аналарды тілегінде, тлпарларды дбірінде, халыты сан асырлы тжірибесінде саталан. Теорияны шартты трде за десек, аза шін ол задарды негізі салт-дстрлеріболан. аза халыны зіндік мдени, рухани, деби лтты дстрі алыптасты. Халымызды трбие туралы ымдары з мірінде за ретінде олданылып келді, оларды іске асуын асаалдар адаалады. Халы ауыз дебиетінде алыптасан дстрлер одан рі жаластырылып, халыты трбие туралы ой-пікірлер тередей тсті. Демек халыты тлім-трбиесіні теориясы халыты салт-дстрі, мірлік рнегі мен дадысында, мдениетінде жинаталан. аза халыны таы бір этномдени ерекшелігі - зі мекен еткен даланы, тауды, теізді, зенні сырын, жер жадайын, ауа райын баылап жне крген-білгенін ертекке, жыра, жмбаа, маал-мтелге айналдыруы, табиат сырын ып ана оймай, оны тылсым длей кшіне арсы кресуі, р трлі иялдауы. лтты психология оамды сананы компоненті ретіндегі былыс. Ол лтты мінез-лыты сипаттайтын психикалы белгілер мен асиеттер жиынтыын крсетеді. лтты психологиялы рылымдарды ерекшелігі адамдарды отбасыны арым-атынасынан, киім кию формасынан, ойын трлерінен, салт-дстрінен, жасалан лтты таам трлерінен байалады. лтты психикалы рылымы ш компоненттен трады: лтты сезім, лтты салт-дстр, лтты мінез-лы. лтты сезім - адамдарды туан елге, скен жерге, ана тіліне, лтты салт-дстріне деген сйіспеншілігі, оршаан ортаны (леуметтік, экономикалы, мдени жне жаратылыс былыстарыны, т.б.) сол лт кіліне тартан ерекшелігі. лтты сезім баса да сезімдер сияты адамны жеке басыны анааттану, шаттануынан немесе риза болмай анааттанбауына байланысты туан ой-иялдар серіні сезім арылы шыаран крінісі. Мысалы, «Елім-ай» леін ести, «Сары-ара» кйін тыдай отырып, туан жер табиатына деген сйіспеншілік шатты сезімні оянуы табии зады былыс. Адамны ана тіліне адамны ішкі сезімін басаа, ой-ияла жаын, жрегіне жылы, ойа таза оралатын сезімні сырта шыар крінісі, басаа білдіруді кшті ралы. Айталы, слу ызды аспандаы айа, клімдеген кнге, судаы ндыза тееу аза ымында лтты сезімге жаын тееулер. лтты салт-дстр - рбір оамны ондаы леуметтік топтарды белгілі бір мір сру тсілі. Бл ым оамны, оны топтары мен таптарыны здеріне тн жмыс-трмыс жадайын, мдениетіні дамуын, отбасындаы жне трмыстаы атынас ерекшеліктерін бейнелейді. Осы асыл-мра мірде олданылмаса, шет алып бара-бара мытылады. Ал, тіл саталмаса, ол халы лт ретінде жойылады, яни тіл бар жерде ел бар, ел бар жерде салт-дстр бар. азаты дстрлері лкен кісіге, а саалды арияа, ата мен анаа иіліп слем беру, есік ашу, кебісін кигізу, жол беру, ата отырызу деттері кпшілікті бойына сіген ізгі асиеттері. Ол сый-рметті белгісі олара ариялар бата беріп, «баытты бол, балам!» деп жатады. Ал, бата алу зор анибет. Сондытан аза халында «Батасыз л жарымас, баталы л арымас» деген маал бар. Блар негізінен лтты ерекшеліктерге жатады. лтты мінез-лы - сол лта тн темпераменттік, психикалы, адамгершілік рухани саласымен ерекшеленіп кзге тседі. рине, бл асиеттер баса халытар да жо деген ым тумауы ажет. Олар р халыта р трлі ырынан крініс табады. лтты асиет – лтты мінез-лы манерасын, мір сру лгісін, оларды ебекке, баса лта жне зіні мдениетіне атынасын анытайтын траты тарихи алыптасан психологиялы белгілеріні жиынтыы. Халыты лтты психологиялы ерекшеліктері тмендегі компоненттерді де амтиды: мотивациялы – байаышты, байампазды, іскерлік, жмыса абілеттілік сияты асиеттерді крінуі мен йлесімділік дрежесіні ерекшелігі мен айындыы; интеллектілік – ойлау рекетін йымдастыру сипаты, ойлау операцияларыны жылдамдыы, тапырлы, ептілік, логикалы жне абстрактылы ойлау дрежесі; танымды – абылдауды белсенділігі мен тередігі, кіл ойып бейнелеуді айындыы; кіл- кй – сезімні ту динамикасы, сезімді крсету ерекшелігі; еріктік – ерік жігеріні тратылыы мен затыы;коммуникативтілік – адамдармен зара рекет сипаты. Осы лтты психологиялы асиеттерді барлыыны траты ызмет атаруы халыты лтты санасына зіндік серін береді.

2. аза этнопедагогикасындаы азаты лтты философиясыны рлі.р лтты зіне тн тіршілік ксібі, тарихы мен мдениеті бар. Мдениет сйлеу тілінен, ойлау жйесінен айын крініс табады. Сондай-а лтты мдени ерекшелік сол халыты мір сру тсілінен, дет-рпынан, салт-санасы мен дстрінен зекті орын алады. аза халыны лтты философиясы ой толаныс азынасына (лтты психология), рпа трбиелеу тсілдеріне (этнопедагогика), салт-дстр ерекшелігіне(этнография) тікелей байланысты. Осы трыдан аланда аза халыны бойына туа біткен лтты психологиялы асиеті философиялы ойлау жйесіні негізі болып табылады. азаты лтты философиясыны ерекшелігі біріншіден, ол тспалдап, маалдап, маамдап, тапатап сйлеу, жыр, терме, толау, айтыс нері арылы кзге кріну. Екіншіден, танымды, яни ата мекен, ел-жрт, т.б. мселе жніндегі кзарасы.шіншіден, ана тіліне, сз неріне ерекше ден ойып, жоары баа беруі. Тртіншіден, лтты базисі болып есептелетін кшпелі мірімен, мал шаруашылыымен тыыз байланыстылыы. аза философиясы азаты лемді сезінуіні мнін анытайтын дниетаным. Ол аза этнопедагогикасы мазмныны дниетанымды баытын алыптастыруа сер етеді.аза фольклорындаы философиялы ойлар халы даналыыны жетістігі деп саналады. Онда философиялы, диалектикалы дістер толы жзеге аспаса да, мір срген оамда халыты ой-сана алыптасады. аза философиясыны ерекшеліктері кбінесе салт пен дстрде, рухани мра мен адамдарды мінез-лытарында басым олданылады. Табии ортаны згертуді пайда болуы философиялы кзараста адамны айын масатты ызметін, масат ою факторын мірге келтірді, лтты дниетанымы пайда болды. азаты ата тегі мдениетіне назар аудару ондаы этнос менталитеті ымын тсінуге ммкіндік берді. Бдан оам мшелеріні барлыына атысты жне жекелік дегейде крінетін, оамда жымды трде алыптасатын ойлау мен психика рылымын ынамыз. Менталитетылыми мінез-лы пен дет-рыптар жиынтыы негізінде бадар тадауын талап етеді. Табии жне леуметтік мірді тікелей бейнелеу, дниені рылымы, оны жасырын кштері туралы трпайы тсінік бл аза философиясыны бастапы кездегі дегейі еді. азіргі кезде тарихи-философиялы ылымны кптеген халытарды философиялы мраларын зерттеген тжірибесі лтты философияны алыптасуы мен дамуы, баыттары жинаталан жалпы ойларды тжырымдауа ке ммкіндіктер береді. азаты лтты философиясында оамды ой ш кезенен оам, оамдасты, оамды пікірден тті. оамдасты- бл зінше бір тарихи институт, оны пайда болуы арылы оам з мніне ие болуа абілетті деп арау керек. Табии жне леуметтік мірді тікелей бейнелеу, дниені рылымы, оны жасырын кштері туралы трпайы тсінік бл аза философиясыны бастапы дегейі еді. аза философиясы аза халыны мдени жетістіктеріні негізгі блігі жне зады жаласы. азаты лтты философиялы ойыны ерекшелігі - оны шынайы патриотизмін, халына сйіспеншілігін, оны баыты, мддесі жне болашаы шін кресуге дайын жне оан жету жолдарын з адерінше аны, жан-жаты крсете білуі дер едік (М.Жмабаев). Аса маызды философиялы категорияларды бірі - уаыт ымы болып табылады. оамны біртіндеп дамуымен, тайпаны тарихи жадында алан жекеленген былыстар мен белгілі бір оиалара байланысты адамдарды уаытты сезінуі ояна бастады. Жт, ашты, оба, мал індеті, соыс, т.б. табии жне стихиялы апаттар адамдар санасында з ізін алдырып, белгілі бір уаыт арыныны анытамасы ретінде ызмет атарды. Уаытты тсінушілік жекеленген адамдар шін ана мні боланымен, лемдік жаратылысты тпелі компоненттерімен берік байланыста болды. Ол туралы Л.Н.Гумилев «Халыты л-ауат жадайын анытайтын, классификация шін аса ыайлы индикаторды бірі этникалы сананы уаыт категориясына атыстылыы болып табылады,»- деп жазды. Уаытты е бірінші бадары ауа райы болды. Жуанны жіішкеріп, жіішкені зілер кезі – ысты соы кндерінен со кктемгі алашы ккке ілігу мен айта тлеу згеріс келеді. Кктемгі кн мен тнні теелуімен Жаа жыл – Наурыз келеді. Осыдан барып «шпті кгі» уаытты обьективті критерийі болып табылады. Бл кктемгі-кзгі науана, ыстаудан жайлауа шыу, осы кш жолындаы кктемгі жне кзгі маусыма байланысты р трлі мейрамдарды тууына негіз болды. Ежелгі тріктер мен азаты ата тегі осылайша зіні табиатпен етене жаындыы мен састыы арасында табиат былыстары кнтізбесін – фенологиялы календарды олданды. Бл азаты ата тегіні этнос ретінде табиатты бірттас жне зіне те жаын деп таныандыын крсетеді. Дл осыны зі «халы – адам – табиат» атынасын мейлінше толы жне адекватты крсететін болмыс исыны. Шаруашылы ызметті суі циклдік кнтізбеге кшуге мжбр етті. Оны рамына жеті кндік апта, трт апталы ай, он екі айлы жыл жне он екі жылды мшел циклдері кірді. Бір цикл айналымына сыймайтын оиалара уаытты «тірі хронология» стилі олданылды. Трік аанатыны рылуымен за жыл санау дісіне кшті, бл атау тріктерді тіршілік кеістігі лаюына, батыса жне шыыса баытталан экспансиясы артуына байланысты болды.Кеістік - санды лшем ретінде з шамасын талап етеді. лшем саласына жататын млшер ымы ежелгі тріктерде екі мнге ие болды. Бл трыда азаты ата тегінде млшер – сапа ымын алдын ала олдану негізінде сан категориясыны жаласы болып табылады. Млшерді тп-тркінін тсіну жеке адама млшерді ішінде сапалы шамаласты бар екенін, бір сапаны санды лшемдері зара байланысты екендігін, яни затты, былысты ішінде санды лшемдер арасында зара атынасты болатынын крсетеді. азаты ататегі шін арапайым жер деуден кшпенділікке, одан кейін жартылай кшпенді мал сіру ксібіне ауысу материалды мдениетті жаа формасын іздеуден крінді. Бдан азаты ата тегіболмыс дниесін – сапаны, кеістікті, уаытты, млшер мен форманы тікелей нсаларын мейлінше жасы игергенін креміз. орыта келгенде, мдени мраны халыты психология мен тлім-трбие сипатын тануда зіндік орны бар. рбір этносты, халыты зіне тн лтты психологиясы, мінез-лы, этикасы, эстетикалы таламы, моралды, т.б. ерекшеліктері болады. азаты халы педагогикасыны болаша рпаты дниетанымды кзарасын дамытудаы маызы ерекше.