Ааштар мен бталар

шат а сасы шетен ырай шынар шырана

Йекі араан шілік тобылы шегел араай

шат — шаттар тымдасына жататын шырмалан бта, кейде ааш. азастанны тау беткейлерінде, кейде шыршалы ормандар арасында, тастаты жерлер мен зен жаалауларындаы тоайда сетін 21 трі бар. Бларды биіктігі 15—200 см. азастанны «ызылкітабына«енгізілген.

Шетен -биіктігі 10-15 метрдей болатын ааш. Срылт тсті, жылтыр абыы бар. Жапыратары ауырсын трізді, кезектесіп орналасан. Дрілік масатта жаадан зілген жне кепкен жемістері пайдаланылады. Шетен жемісіні азаа друмен жетіспегенде, асазан ышылы азайанда емдік асиеті зор.

Ырай -раушанглділер тымдасына жататын бталы сімдік. Кейбір трлері ырым, Кавказ, Батыс Сібір айматарына таралан. Ырай суыа шыдамды сімдік.Е ке таралан трлері - демі ырай жне ара тсті жемісті ырай.

йекі - биіктігі 6 метрден аспайды. Баяу седі. Жапыратары ашыл-жасыл, кзге арай ызыл тске боялатын демі ааш. Тсіні демілігі мен жапыратарыны алуан тсті болуы назар аудартпай оймайды.

 

І.Жансгіровті «Жетісу суреттері» леіндегі «Жер тгі» бліміндегі шп трлері

Тапсырма:І.Жансгіровті «Жетісу суреттері» леіндегі «Жер тгі» блімінде аты аталатын шптерге анытама берііз, слайд жасаыз.

Шп трлері: елік, тйейры, сарыкйік, тауона, шайшп, маа, лынембес, сттіген, мейіз, киізкиік, ашалын, ккмарал, бетеге, ра, жапыратеге, бйра, балдыран, у орасын, брпі, атла, жлкеуір, шырыш, шытыр, мытамыр, жуа, рауаш, жаужапыра, сыбызы, жалбыз, лма, араия, шоайна, медуана, сора, шапа, шырмауы, кендір, ылша, жылания, анжыа, оа, сасы, аой, таусарымса, ымызды, алаай, атла, айылия, саржаал, стадай жне т.б.

Жер тгі

Аашта зі білген араай, тал,

Жалыз-а неше алуан трлісі бар.

Долана, шат, шетен, ырай, арша,

А сасыр, ызыл айы, барша, шынар.

Шырана, ске, терек, сгет, емен,

йекі, шырай, балын тораылар,

Сарыааш, ойараат, жиде, шетен,

Тобылы, тйейры, бауыррттар;

араан, бозараан, шегел, шілік

Сыылды ааштарды талайы бар.

Биікте бітед шптен сарыкйік,

Тістеніп жатыр жлып малы сйіп,

ымызын сарыкйікті ішеміз деп,

Албандар оныстайды стай биік.

Тауона, шйшп, маа, лынембес,

Сттіген, ендік, мейіз, киізкиік,

Ашалын, ккемарал, бетеге, ра,

Жапыратеге, бйра исы иы,

Балдыран, уорасын, атлаты

Елік жр сонысында соны иып,

Жлкеуір, брпі, шырыш, шытыр.

Сауыны биеемшекті кеп тр иіп.

Мытамыр, жуа, рауаш, жаужапыра,

Балауса, сорыш, селдір, ермен, баба,

Сыбызы, жалбыз, лма, араия,

Шоайна, медуана, сора, шапа,

Ішінде сол урайды слу солар,

Шырмауы, кендір, ылша, жылания,

анжыа, оа, сасы, аой болып

Блінед жуалар мен таусарымса.

ымызды, ызсаумалды дейтіндерге,

Ат ойан тау елінде сйіп шын-а.

ріске біткен осы кей стгі

Ішінде бір сйкімсіз отыр бір-а:

алаай ара тарыл ол айтаным,

Сйеді сйкенгенді шымшып, брап.

зге жан мірі оан жоламайды,

Тбекшіп тйе жесе алар лап.

Шалиды шалын клді амысындай,

Атла Тасарыты тарысындай

ш ырлы, слу сырлы айылия,

Кіндігі ырыз ерме амшысындай.

Селтедеп сепсе урай сыра адап,

Саржаал слемдесед танысындай.

Жуалар шайадаан ол бір кербез,

Шалма орап мсылманны абызындай.

с тадай самал соса сыбырласад,

зілді йел, ажын-абысындай.

Солармен судырласып ойнайды жел,

Дрмекті ккпар тартан шабысындай.

Неше елді аттандыран тгы оныс

лі тр семдігі таусылмай.

Суретін сз баяндап жеткізе алмас,

Жеріні Жетісуды брі сондай!

Шптер

елік шайшп бетеге бйрабалдыран атла

шытыр рауаш жалбыз лма шоайна медуана

шырмауы ылша жылания анжыа оа сасы

 

Елік– крделі глділер тымдасына жататын кп жылды шптесін сімдіктер туысы. азастанда: Алтай, Тарбаатай, Жетісу (Жоар), Іле, Кнгей Алатауларыны шалынды, тастаты беткейлері мен бла маындаы сазданан дымыл жерлерде, аршалы жне шыршалы ормандарды арасында седі .

Атла – тарандар тымдасы, ымызды туысына жататын кп жылды шптесін сімдік. азастанны солтстік, батыс, шыыс облыстарындаы зен жаалауларында, орманды алаптарында жне шалынды-жайылымды жерлерінде седі. Халы медицинасында бауыр емдеуге пайдаланады.

Рауаш- арамы тымдастара тиесілі сімдіктерді тегі болып табылады.Асазан сліні жне т блінуіне себепші болады, зат алмасуын жеделдетеді, тіпті семіру мен крестеде пайдаланылады.