Пневматолитикалы процесс немесе пневматолиз(«пневма» - грекше газ).

Пневматолиз – газды фазадан минералды тзілу процесі. Магма кристалдануыны кейбір сатыларында газ блінуі ммкін. Жарытарды (трещины) бойымен жоары арай жылжу кезінде бл газдар салындайды да, бір-бірімен реакцияласып, тау жыныстарымен бірігіп минералдар пайда болады.

Пневматолиз німдері – пневматолиттер жанартау жне тередік (глубинные) трлерге блінеді.

Жанартаулы пневматолиттер жерге жаын немесе жер бетіндегі магмадан блінетін газдар есебінен жанартаулы айматарда пайда болады.Жанартаулы газдар жанартауды аузынан, фурморалдардан жне жарытар (трещины) арылы кп млшерде атмосфераа таралады.

Атылау кезіндегі (при извержениях) негізгі газдар болып су булары: HCl, H₂S, SO₂, NH₄Cl, CO₂, H₂, O₂, хлорлы жне ккірттіышыл косылыстар Na, K, Ca болады. Сондай-а газдарда Fe, Cu, Mn, Pb хлорлы осылыстар, бор, фтор, бром, фосфор, мышьяк, сурьма, т.б. косылыстары кездеседі.

Жанартаулардан шыып жатан газдарды млшері туралы мынадай деректерге сйеніп, айтуа болады. Мысалы Аляскадаы Он мы ттінні алабында бір жылда 1 250 000т НСІ жне 200 000т HF ауаа шыан. Этна жанартауды жанындаы бір конустан шыан сулы булы жинатаанда кніне 20 млн.л. су болар еді.

Жанартау рекет барысында пайда болатын минералдар детте атпар, микрокристалды абыршатар трінде болады, топыраты агрегаттар береді.

Минералдарды пайда болуына мына реакциялар мысал бола алады:

2FeCl₃ + 3H₂O = Fe₂O₃ + 6HCl

гематит

2H₂S + O₂ = 2H₂S + 2S

ккірт

Шыу тегі жанартаулы минералдарды ндірісте олдану ммкіндігі те шектелген: бл біріншіден, таза ккірт (кейде рамында селен болады), оны шаын кен орындары Камчаткада, Курил аралдарында, Жапонияда, Чили жне Италияда ана бар.

Тередік пневматолиттер (глубинные пневматолиты) жер абыыны ыртыстарында газдарды магматикалы ошаынан ажырауы кезінде тзіледі. Олар тау жыныстары арылы сзіледі (просачиваются), химиялы жне минералогиялы рамын згерте отырып олармен реакцияласады. Газды серінен тау жыныстарыны химиялы згеру (преобразование) дрежесі оларды химиялы белсенділігіне, тау жыныстары рамына,тектоникалы рылысына жне процесті затыына байланысты.Тередік минералдарыны пайда болу кезінде газдармен бірге сулы ысты (гидротермальді) ерітінділер да рекет ететіні аны.

Тередік пневматолиттерге кейбір тамырлы денелерді (жильные тела) (жарытарды толтыратын денелер) жне грейзендерді жатызуа болады. Грейзендер- граниттер мен тамырлы (жильные) тау жыныстарды орташа тередік жадайларында магматикалы эманациялармен(газды жне сулы ерітінділермен) ндеуді арасында, сондай-а эффузифтер мен кремнезём жне кейбір алдыты – метаморфты тау жыныстара бай жыныстар.

Минерологиялы трыдан аланда грейзендерде кварц басым болып келеді. Бдан бтен, оларды рамында мусковит, литий слюдалары, топаз, турмалин, флюорит, рутил жиі кездеседі. Рудалы металдарды ішінен касситерит пен вольфрамит тн, ал молибденит пен арсенопирит сирек болады. Грейзендерде берилл, сіресе асыл тастара жататын теіз тстес млдір трі – аквамарин жиі кездеседі.

Гидротермальді процесс.Гидротермалар – магмадан блінетін немесе газдарды жанып кету нтижесінде пайда болатын ысты сулы ерітінділер.

Гидротермальді ерітінділер магмалы ошатан біратар минералдар осылыстарын ыыстырып шыарады. Бдан баса, гидротермалар здері жылжыан бйірдегі тау жыныстардан р трлі заттарды осып алуы ммкін.

Гидротермалар озалысыны себебі – ысымдарды р трлі болуынан. Ерітінділер ішкі ысымы сырты ысымынан жоары боланда, ерітінділер е кіші ысыма арай озалады детте жоарыа, жер бетіне арай жылжиды. здеріні озалысы кезінде олар трлі тектоникалы бзылыстарды (тектонические нарушения), сынытарды (разлом), жарытарды (трещины), жаындасу айматарын пайдаланады. Ерітінділер магматикалы ошатан алыстаан сайын оларды температурасы да тмендей береді. Температура тмендеуіні жне енген трлі тау жыныстары реакцияласу нтижесінде гидротермалар здеріні жгін минералдар трінде тастайды (отлагают),сулы ерітілерді минералдарды блінуі (каллоидтік) гидротермольді процесті табиатын крсетеді.

Гидротермалар жоары орташа жне тмен температуралы болуы ммкін, сйкесінше, пайда болу температурасына байланысты гидротермальді кедерді (месторождения) бледі: жоары температуралы 450⁰-300⁰, орташа температуралы (300⁰-200⁰), тмен температуралы 200⁰-тан тмен.

Гидротермалар да газдар сияты бйірдегі тау жыныстарды арасынан теді (просачиваются), олармен химиялы реакцияа тседі, жаа осылыстар енгізе отырып, оларды орнын басады. Осылайша метосоматикалы денелер рылады. Оларды пішіні быр тріздес немесе дрыс емес пішінді болып келеді жне де оларды кп блігі карбонатты тау жыныстар арасында болады.

Д.С. Коржинский метасоматозды былай тсіндіреді: «тау жыныстарыны химиялы рамын згерте отырып орнын басу, мны барысында ескі минералдарды еруі мен жаа минералдарды жиналуы бір мезгілде жреді, сондытан да орын басу процесі кезінде тау жыныстары немі атты кйін сатап алады».

Кптеген тсті, сирек жне радиоактивті металдар рудаларыны, сондай-а алтын мен металл емес пайдалы азбаларды шыу тегі – гидротермальді.