СЖ 2. ІЛИЯС –ЛИРИК АЫН

Тапсырма 1. Ілиясты пейзажды ледері (аын жырлаан табиат негізінде сурет салу - галлерея растыру)


Аыды мені Асуым

Аыды мені Асуым,

Аырып лі аасы,

Аиланан ашумен,

Атарды асар сабасын.

Тас тарпуын, шапшуын,

араса айран аласы,

Жалыз жазы бір кеште,

Жааладым жаасын.

Тнжыраан торын тн,

Тндім слу суына.

Таырап тау-тас тамсанып,

Жымиды жлдыз мыма.

Смиген сгі срша тал,

Шомылды тауды суына.

Таймандаан тайпа ай,

Желегі ме, туы ма?

Шйке шарбы блтты

 

алалай алды ылмия.

Аспанды, ай алтын шаы,

усыра айы шады.

арамай айы, алайша

аужиан шсын бтаны?

айы мен суле сйіссін,

Сймегенді нысабы:

Итмрыны меіреп,

удырлап оыз шады.

Бауырлаан аынны,

Сумадап суы сылдырайд;

удиан оыр раты

Саусаы суда судырайд;

Суа тнген бір шыбы

Дірілдейд, суда сырылдайд;

Оан онан бір шымшы

Ши-ши етед, шырылдайд...

 

Ашам

Ккше ккте аша блт

Кміліп кн нрына,

Жел байырау, жер слы,

ызыл алтын шыла.

А шашты ана - ала асар

Оыды сам жыыла.

Жау кргендей жартастар

Жамылды тман дулыа.

абаын тйіп оыр кз,

араай, айы алтырап;

Талда аырап нші с,

Таста суыр тантырап.

Жазыла есінеп жапан ыр,

Маужырар слап, балбырап,

Даладан, таудан, кшті нр,

Салбырап, сам жамырап.

Тауды тман бкселеп,

зен тлі жамырайды.

Кз жманда ккше кк,

Ксіліп жер тымырайды.

Бізді кз

От жатырды жауратып

Шыылтар кзгі тымырсы.

Маздаан от болмаса,

Кемпір мен шал ыырсып.

ара и алап от жанса,

Жылынар бала жыбыршып,

Брсеінен жазылар

ызыл арын, бы шыт.

Крі ойды сорпасы,

Тадайа татыр жылымшып.

Атасы берген жілікті,

Келіні тістер ылымсып.

ойшыа жылытан кжені

Бет, ауызы мы ылшы.

Ыла, тоты кйлесе

«Шашыраты» дер ырымсып.

ора жамап Бекей жр;

згелерден бйірсіп,

Ат майлап мініп лі жр

Мал тапыш, аран рысып;

ызды ауылда Ержан жр,

Баямбайды лысып.

Барын жндеп багырмай,

Жоын жндеп таптырмай,

лі менен Ержанды

Иектеп жр бір ырсы.

 

Боранда

арлатып атты боран арпылдап тр.

скірік-аяз ызыл шартылдап тр.

ой ыып, басын оршап ыа тыып,

Кміліп алы ара арындап тр.

Сйеніп таяына ой асында,

Дірілдеп Таймас сорлы алтылдап тр.

Аята жуан жіппен буан шары,

Сйреліп киіз шлау жалпылдап тр.

Ашылып абыра-омырау ара арсы,

Таымы шалбарынан жалтылдап тр.

Денесін алыбымен суы стап,

Ызы жел селкілдетіп, аылдап тр.

Мойнына жабысан ар ери атып,

Иекте мз сгілер салпылдап тр...

Жылы ішік, тлкі тма, саптамалы,

Дйсек бай д басында салындап тр.

«Ары таман ойды озап, жайсашы!»- деп,

Таймаса ожайынсып шаылдап тр

«Аланы ас болмаыр, ит-шоша» деп,

арадай армен бірге арылдап тр.

 

Блт

Тнгі жаймен жуынып,

Кгілдір кк клімдер,

Шгіп шо-шо тман, блт,

Шоы сйіп, дірілдер.

Кк мнарлы белбеуін

Алып тау бел буына;

Слем беріп блт керуен,

Тада тауа жыыла.

абаы мз, суы шал

олын алып, ас аа.

Желде, зда несі бар,

алыды тас жастана.

Блт - ббек, тау - ана,

Ана тсін аймалай,

йытай трсын ол бала,

Шыанынша жел алай.

 

Жайлау

Кк кілем атипадай жасыл жайлау,

аз-атар ауыл арты желі байлау.

Жайлауды жаз мезгілін елестетіп,

Матанша мінезім бар жрта айайлау.

Айы алтын, кк жайлауды кні кміс.

А тасы блаыны маржан, кріш.

Етегін шалын шалып, жел шайаса,

Бейне той секілденер жаса жріс.

лын, тай кісінесіп шігір-шігір,

Тас бла жайлау магар аып сылдыр.

Тырайып кк жотада ой шетінде,

Мастанан аты ішіп ойшы рыр.

араай алы отыр арсы бетте,

арашы алиман мен Бейсембекке:

Теселіп, тебісіп тр алтыбаан

Байлап ап отын жібін лпеншекке.

Айналан аспанында алыр бркіт,

атындар крпілдетіп піскен іркіт.

уені анда-санда блты торлап,

Жайлауды шомылдырар жпар бркіп.

Сапырып бйбіше отыр сары ымыз,

Бай отыр жалшы жмсап, сзі ныыз.

зекте мрын жарып, мастандырар,

ой зген таурайдан аан уыз.

ілген ыз, келіншек блдіргенге,

уыл мз тебеде елді клдіргенге.

Жапар таз ой, озыны жамыратгы,

уей боп блдіргенде бір жргенде.

й басы рт айнатан, ре жайып,

Кнделеп бие сауан келін, зайып.

Дауылда жел апсыран араны жо,

Кедейді ауешегі тр исайып.

Іірде жылы жиан жылышылар,

Сызылтып кіл тербеп нге шырар.

н толап бойжеткенді ыбылжытса,

Крсініп кзден кекіл кейін сипар.

ысыра йірленген брте бурыл,

Саясып шет жайылып емес жуыр.

айнатан азан тспей, та білінсе,

Азанды сыа ылар таста суыр.

Алады тнгі йыны кндіз сске,

Сскеде сары ымыз тсер бске:

Манаурап гл толытан самал жтып,

А слу ірге жата тігіп кесте...

Жауын

Кк шатырлап, жел арпып,

Жайлар тсті жайнатап.

ап-ара ср мнартып,

Блт аспанда ойнагап.

ырыан ешкі бржектеп,

Кзеген тйе тайратап,

Боранды брша шмектеп,

Жер су болды тайатап.

здардан йды кіреніп,

Сай-саладан ылайтып,

Срылтым блты тнеріп,

Моланы езді шнайтып.

Жадыраан жазы кн,

оштасты бізге «м» айтып.

Ары, лсіз наз-мын,

Жылады, шырап шын айтып.

араы перде анаты

Аспанды шалып, жерді алды.

Меіреу йы уаты

йтты жеіп, елді алды.

ышыл уайым, ащы сз,

Бойдаы сіген терді алды.

Болжаан тс болып кез,

Ел йысын енді алды.

Желді араай

Жайлауым желді араай,

Жайлауында елі жарасан.

Жанымда жайлау жаалай,

Жанса, алай жа ашпан.

араайы сыысып,

алы малы аптаан.

ара блт бура блысып,

ара інген тауды апсаан.

Туырлытай тманда

Тмшаланды тыл сай,

Тобылы торы нандай,

Томсарды асы апсаай.

Шошиан шбар шоыны

Шоырланса шпа шынан.

Шолагы лоа шотыын

Шолады ккте кшіген.

Ол кнде біз бала едік,

Оздыра нан шауып ек.

Орыта ойна caп едік,

Ойнай озы баып ек.

Жалбаай тма, жауия

Жауырынымыза жабысан,

Жая шыан озы-ла

Жамырауа жарысан.

 

Кн шыанда

Шырт йыда жатанда

Шырылдады торайым.

йыны ашты, оятты.

лан иек, лын ср,

рылып торын шымылды,

Шыра тартты, та атты.

Желі желпіп желегін,

Жердегі бйшешегін

Клдіре, слу кн шыты.

Шыру, шыру, шіркін!- деп,

Кмекейі блкілдеп,

Торайдан «трлап» жыр шыты.

Жайшы крпе, жастыты,

Таста тастай тасбыты,

Апа-ау, не кн шыты.

Шеш азытан сиырды,

Аналар жібін иірді.

Алсашы, апа, ршыты.

Оят, кигіз шекпенін,

олына алсын кетпенін,

Барсын кем егінге.

ызылдап ымыз сабасын,

Жыртыын йді жамасын,

Айт, апатай, келінге.

Орамалын оймыштап,

Оан оа ойыштап,

Ттеме айт, тіксін кестесін.

Шлен шал мал береді,

ырыы ыздан дмелі,

з ызыын ескерсін.

Текеметін тйыгап,

Жатыр ма аай лі йытап,

Барсын, малын кздесін.

Барсын, барсын малына,

Шаруа! Жалыз шаруа!..

ойды сзді згесін.

Жасты па, лде масты па?

Жатыр басы жастыта,

Інішек мрны шуылдап.

Кн лемді оятан,

Кн клкісін жел айтан,

Тр торайы шырылдап.

Мал масайрап рісте,

рт-мырса брі істе,

Тр ккешім, кн шыты.

Малда аа, ке егінде,

Тте кргіш керуде,

Иірді апа ршыты.

алыпсы йытап, араым,

алады-ау сені сабаы,

Жуын, жгір мектепке.

Ашасы кзді сабаган,

Аласы білім кітаптан,

Боласы адам мектепте.

 

Кктемде

Жауыны жауып, жасылы

Жарылдайды - жаз кепті.

кіреді зен тасуы,

аылдайды - аз кепті.

Ширады шымайт, ша шыты

Крады майт, саз кепті.

Тірек ашы, тман жо,

Кктен нрын кн септі.

Тоайда, клде той ылып,

аптады стар жер-ккті.

Ауылды малы балалап,

Айран шыты аз-кпті.

онына йып оламта,

оа емдеп таз кекті,

Манаурап мал-жан жадырап,

Жан-жануар мз бопты.

лазыан ыстайы

Мала толды сай, оты,

Кпісі жалба жабаы

Тойта аып, тай бопты.

Ісек шыып есіред,

Крпелдес кентек кк тоты.

Есінде шыар, елім-ау,

Емдеп ед оа ай ккті?

оа кгі лпырды,

м сіркеден тылды.

уна аты, о бітті,

Кгі ккке тойынды,

тырып оа орытты;

Кмір жинап, крік жыып,

сталар, ойдай, іс соты.

Ауылды бейлі биыл ке,

йткені мал-жан дін аман.

исаймай шыты ылшыы

ысынан да ысаан.

Азысыраан ауыл жо,

Ашып алды асты радан.

А шыгы, жатыр жаысып,

Жарлысы жо жылаан.

Шыынсыз шыбыш латап,

Тлдеген тоты бір заман.

Астыын, малын базарлап,

ажетін алды аладан.

Кооперативтен кздеме ап,

Киінді ауыл жаадан.

Бас-аяы бір болды,

Бастап еді баладан.

Шаиан жейде шал киіп,

Киінді кемпір аладан.

Крістетті келіншегі,

Шомытын тастап жамаан.

ыдырыды азайды,

ыдырып йді шбаан.

Жалаулары крінбейд

Жатып ішіп слаан.

Елді трі крінді

Етек-жеін жинаан.

Шаруасына крінед

Кбіні кілі лаан.

Тісін сайлап, тырбанып,

Тіршілік етті тірі адам.

ызыл ма, ыз ба, ызалда

ыра біткен, кз салшы..

Кк масаты крпе кк,

Клпілдейді, ойа алшы.

Кк ала батшй кбелек,

Кбелектей ме ол айсы?

Клде тойлап толы с,

ызыына тойсамшы!

Мал маырап рісте,

айырып оны жр малшы.

згесін былай оялы,

Онда айда дианшы?

Дианшы кім ауылда?

Айтамысы оанды?

оан байдан ол зген,

Жалпы шыып, бай алды

Топатаумен тоалды.

Тоал да труы екі-ры,

Тоала да таалды.

Соында нота сйретіп,

оа байдан аы алды.

Жалшыа да жар шыты,

Бай жегенін аалды.

Бай жылады, жлынды,

Сатала сауыс саалды.

осшыа оа жазылды,

оам болды, соа алды.

Tic темірін тапта деп,

Оны стаа апарды.

азына берген арыза

Арбасы мен ат алды;

Сайлады саймандарын да

Шжытап мойыл шапанды

ыраа кеп ос салды,

Сыыр-сыыр соасы,

Солылдатты сол мады,

оа шашты тымды,

оа жерді опарды.

Клге

Кмкеруі кк кгал,

Клмедеген кміс кл,

Кнере кесте - ра, тал.

Кестеді ртер кзгі жел.

Оранып лпа ойдымды,

Ойпанда жатып етгі наз,

Тсінде стар той ылды,

Той бастады у мен аз.

Сгуір, ссыр смедеп,

асалдаы алтылдап,

Шрегейі шмедеп,

Шаала шулап шаылдап.

Шомылан слу суыа,

Шапылдатып алаан.

Мышиан мерген уыа,

Балалар уып балапан.

Кк ндаты кміс кл,

Кбірлеме, жыр айтам.

Сал латы, кіл бл,

Болды сендей бір алам.

Ол да сендей слу ед,

Жасы да оны жас еді.

Жаз мірімде туып ед,

Жазы да оны аз еді.

Бейне біткен айыдай,

Білегі мінсіз балынны.

Аша тсі айдындай,

Шашы сені, шалыны.

асы сені абаы,

Лебі сені лебідей.

Саусаы сені шабаы,

Шынтаы шыбы рімдей.

Оны да мірі жартымсыз,

Болды, лажсыз кз жетгі.

мір кзі срынсыз,

Екі он бестен жасы тті.

Сен де сондай боларсы,

Жазды жаын тері.

Сен де сондай боларсы,

Бір боларсы екеуі.

Клмедемес кзі кл,

лезір де тнжырар.

Кй кйлетер кзгі жел,

Баа-шаян шыырар.

Толын бетіді ажымдап,

артаярсы алтырап.

Долы дауыл азынап,

Жалп-жалп шар жапыра.


иу салан стары,

ош айтысар кн болар.

шаыа штарды

алмас бірі, жым болар.

арашалап ар жауса,

алармысы артаймай?

амыс, оа сарайса,

артаярсы аламдай...

Ыс

ыс, ар, мз, ырау, ылау - жерді кміп,

Блт бркеп, тман тніп, баса шгіп,

Жер-ккті аяз бріп, ызыл жалап,

Бр-сар боран сып, шашып, тгіп.

Кейде аяз, кейде бра, кейде ырба,

Кейде еркек, кейде крпік, кейде сыра,

Жер тарпып, аспанды аршып алтын крек,

Сапырар срапылды кейде бір уа.

Ойда омбы, дде аыл ырды ары,

Жылмы, мзда болса - ырындаы.

атындар алтырасып судан айтан,

аранып ыдырана ырды шалы.

Кл лік, аз уы жо дауыстаан,

алан с - ара, шже, сауысаннан,

Ктеріп ктеремін, кз трткі боп,

Арсыз жо азы-шбін тауысаннан.

Шкитіп шбін тиеп шанасына,

аза бар атынасан аласына.

Ас-тойды, бата оырды бірі де жо,

Мал амы, ауыл алаш шаруасына.

Кн кгірт, аспан шаыт. ылаулаан.

ылаудан бта бып ырауланан.

Ол бір жт, арамза ой оздаан,

Ол бір т, сиыр ерте бзаулаан.

ой, жылы, айрат ылып жерді азан,

Ауыл да ждеу-жадау ыстан азан.

сініп аяз, боран скірікте,

ткізген ырда мірін малшы жазан.

орада жабуланан ары-тра,

Шмшедеп шп айнала шыбыш, ла.

Шанасын шиылдатып, ит ргізіп,

Ауыла тартан она, ымырт уа.

Болмаса тлкі алдыран, асыр атан,

Бір аза таба алмайсы ысты натан,

тіпті «а ояндай» ырын ыстар,

Ткірік тспей атан, жрт жтатан.

Істеген жаздай ебек Иван мжы

Базарды асырап тр мая бзып.

Етпеген жаздай ебек Иса аза,

Сасулы, крінеді ыс быжы.

Жалыз-а мектеп іші ыста ызы


.

Тапсырма 2. Аын жырларындаы адамны мінез- лытары (поэтикалы талдау)

Кесте №1