Кй», «Кйші», «лагер», «Кбік шашан», «Исатай» поэмаларындаы кркем кестелер

 

«лагер» поэмасы.Поэманы негізіндегі аыз бен тарихи шынды. Негізгі мселе - нер жйрігі, ат жйрігі оларды тадыры, сахара жауыздыы, стемдік. «Толану» блімінде поэманы е негізгі ойыны жатандыы. «Жат елді шешені» даылы болып тран аын тадырыны «Сарса заманда» туан Аан тадырымен салыстыра алынуы. Поэма аты – «лагер» боланымен негізі идея - Аан айналасы екендігі. Негізгі тартыстар дала таысы, кшілдік, менмендікке арсы нер, н, нерпаз тадыры, жйрік тадыры. лагер лімі - Аанны рухани кзелуі, Батыраштар лемінен кетуі, ел емес, «жерден тынышты іздеуі», табиаттан пана табуы. лагер - Аан - Ілияс тадырындаы ндестік, састы.

Ілияс - суреткер аын (табиат суреті, туан жер крінісі, портреттеу, мсіндеулер, ат сыны).

Ілияс - психолог аын. Поэмадаы психологиялы тебіреністер (аын толауы, тебіренісі, Аанны ішкі жан дниесі, лагерді жотауы, халыты ашуы мен зары (лагерді Аанмен бірге іштей жотауы).

азак поэзиясыны «лагері» Ілиясті Абайдан кейін атты сынын сзбен мсіндеген тендесі жо мсінші, аын екендігі. Поэманы н бойындаы жалындаан патриотизм, халы деп, нер деп соан ысты та, уатты леп. «Бай, бай лагерім» замана лаынет айтан нер зары, нерпаздар-жйріктер зары, амбар ата азасы, киесі. Аанны Батыраштара арсы айтылан жан айайы, арыс табасы. Аынны поэмада Аанны ататы «лагер» нін тиімді пайдалануы. Поэма негізіндегі шынды, реализммен бірге ршіл романтиканы да астаса келуі. Сыншыл реализмні тиімділігі (Ас беру кріністері, кшілдік, р матан, орынсыз мал шашу, ебексіздік, дараылы іс-рекеттерге арсы ткір сын). Поэма табыстарыны бірі-рухани клдыа, леуметтік тесіздікке карсы айбынды н (балуандар тадыры, т.б.). ажайып тіл рнектері, тгілмелі шешедік айшытары. Аын шабытыны, «алтын кректен» йып тран селдей сері, ткпе айтышты. «лагер» - лем дебиетіндегі классикалы поэмалар атарында з орны бар поэма, аза поэзиясыны діретті туындысы.

І. Жансгіровті «лагер» поэмасын аза топыраындаы здік кркем туынды деп тек ойына арап емес, рнегіне арап айтамыз, ал сол ой мен рнек поэмада іштей ттас бітім таба алан ба?

Бл поэмада аза міріні леуметтік тіршілігі тартыс кресі, дет-рпы, салт-санасы жауызды иелеріні аскейлігі заманынан гейлік крген аын трагедиясы тере философиялы-эстетикалы тйін тапан. Соны брі нер рнегі, аын мсіншілдігі арылы биікке ктерілген.

Ілиясты «лагер» поэмасы - зіні таырыбы, ктерген мселесі жаынан аза топыраында ты туынды. XX асырды басындаы М. Сералин, С.Торайыров поэмаларында да, сол сияты Ілиястан брыны поэзиялы туындылар да нерді арнайы таырып еткен шыармалар болан емес. Ал аза топыраына нер туын ктерген алашы туындылар Ілияс аламынан шыты. Соны ішінде е биігі - «лагер» поэмасы. Аынны «Кй», «Кйші» поэмасы «лагер» сияты ке тынысты туынды жасаудаы лкен баспалда, саты. Оларды леуметтік ткірлігі де «лагердей» емес, бл поэма нер туын ктерген поэзия салатары жайында аза топыраындаы ірі туынды. нер адамы бкіл ортасымен байланыстыра алынан. нер туралы, нер адамы туралы жазу кркемдік трыдан да аына лкен сын рі оны зіні де дарын-талант, талам биігінен крінуін ажетсінеді.

Ілиясты нер адамын керсетудегі здік лгі-негесі, суреткерлігі кейінгі аын-жазушыларымызды шыармашылыына серін де тигізбей ойан жо. .Тжібаевты «Абылайы», . Бекхожинні «Аса ланы», X. Ералиевті «рманазысы», М. лімбаевты «Естай орланы» осыдан кейін дниеге келген туындылар. рине, бл шыармаларда Ілиясты шарапаты сезілетіні айын. Поэма бірнеше тараудан трады. Соларды бріні арауы - Аын. Поэманы бкіл блім-блшектеріні басын біріктіріп тран сол. здік нер кесіні трагедиясын керсету шін аын сан алуан шытырман оиаларды іріктеп алан. Адамдар, оиалар, кптеген штрих-детальдар, баяндаулар, негізінен, Аан тадырын, оны айылы мірін, оны пктікті, ділеттікті асаан арманын, нер міршедігін паш етуге арналан. Бкіл шыарма арауы, бейнелі рылымы осы мрата баындырылан.р н, р кй, р жыр - ел тарихыны шежіресі. Олар асыр сырын шертеді. Сол ндер мен кйлер, ле-жырлар халыты уанышы мен айысыны, озыы мен тозыыны, аса арманы мен кінішіні, аарлы айбары мен отты кегіні шежіресі.Ілиясты халыны ні мен кйіне орала беретіні де, сондытан болса керек.Ілиясты е шрайлы шыармаларыны таырыбы - солар. «й», «йші», «лагер» сияты шыармалары аын поэзиясыны биігі ана емес, бкіл аза поэзиясынь асары іспеттес. Ілияс аын осы туындыларында з бойына біткен бар талант озыын,бебеу аындыын, сырлы да шырайлы, нзік те р асан шеберлігін, аынды мдениетін барынша аартан.

«лагер» поэмасын сырт араанда, Аынны сйглік тлпарыны ліміне арналан, соан байланысты туан сияты. Аын Ілияс зі де:

гіме Аан емес, лагер ой

Осынан бастамашы ек сзді басын,-

деп шыармаа зек болан лагер тадыры дегенге мезегендей. Ал Ілиясты «гіме Аан емес, лагер ой» деп айтуында мынадай бір себептер бар сияты. Аын поэманы бір жерінде:

згеге ындырмас зі бзбай,

Сыншыдан сата дай сорта тздай

Шатасан шалдуардан жиіркенем

Елімні ескісінен сз айтызбай...

Ілияс осы ткенге тыжырына арайтын айсыбір сыншыдан саты жасаандай. Ол кезде бізді дебиеттану ылымымызда трпайы социологизмні, айайшылсынны лі де беле алып тран, оны стіне кптеген ескі деби мраларымызды лі беті ашылмаан кезі еді. Соны ішінде Аанны да дебиеттегі, нердегі орны толы айындалмаанды.Осы жайлара байланысты Ілияс поэманы атын «лагер» деп алып, оианы соны тірегіне ран да, зіні мратты ойып астарлап жеткізгісі келген. Екіншіден, Аана байланысты Арада... «айтан гіме кп», «жер мы, ел шеріне» байланысты, аруы, арманы Амарасына байланысты оиалар сан алуан. «иулап ле айтып, кйлер тартып», «н-азан, демі саз - намаз болан», «алыр ой, аын - нші» жаны жмба Аан тадырына байланысты сан алуан оиаларды бір поэма тндігіне сыйызу иын да, ммкін де емес еді. Ілияс мны жасы сезінген де, соны брін термелей бермей, шашырамай, бір оиа, «лагер» оиасы стінде аын трагедиясын крсетпекті ойлаан. Сондытан да Ілияс оушы ауыма:

Срама оны брін бгін менен,

Тіршілік болса таы айтып берем

Аанны е аяулы гімесі -

Тек бгін тарасалы «лагермен»,-

деп ескертіп текетеді.Демек, Ілияс поэма атын «лагер» деп ойып, оан лагер оиасын арау еткенде, «Сорта тздай», «шалдуар сыншыа» із тастайды, екіншіден, бір оиа стінде Аан трагедиясын тере ашуды мрат етеді.

Ілиясты эстетикалы мраты - Аан тадыры. Поэманы ішіне тере ілсек, оны айын арарамыз. Аын Ілияс шін лагер - Аан символы, ал Аа лагер символы. Екеуі де жйріктіктін, длдлдікті белгісі (кейін Ілиясты зін де аза поэзиясыны лагері деп атап кетті). Халы та сол екеуін егіздестіре есіне тсіреді. лагер десе, Аанды, Аан десе, лагерді еске алады. Ілияс поэмасынан да біз мны аны аарамыз.

Ілияс арманы - мірден слулыты, йлесімді, семдікті, ділеттікті асаан аын лемі, заманына сыймаан, мал, да дниесіне, озбырлы дниесіне табынан «теріс азулара», «ылмыса, ияната» н ктерген, ткір н атан аын лемі. Ілияс Жансгіров «Жігітті бір кндегі Ккшетауы», «ызыты кшіп кеткен сар жайлауы» сияты арама-арсы бейнелі сз баламасы арылы Аан міріні екі кезеін кестелейді. Бірі — мгілік жасты, нер бесігімен лдиленген арманы - мір слулыы, жарастыы, кіршіксіз махаббат, соан елтіген, соны армандаан Аан дниесі, соан табынып, мірден мгі йлесім іздеген Аан дниесі, екіншісі атыгез обырлар дниесі соы-сына жыылан айылы - асіретті Аан дниесі. Аын арысы - обырлар дниесіне. Ілияс «Жігітті бір кездегі кшетауы», «ызыты кшіп кеткен сар жайлауы» деген бейнелі кркем ластырулар арылы керемет рнек жасаан. Бкіл поэма тндігін ктерер поэтикалы образ жасаан. Осы сз образыны тередігіне та аласы.Кркем шыармаа иек артпаан жерде нер тану жо. Кркем туынды р трлі ой тсіреді, р трлі сер алдырады. Эстетикалы, эмоциялы сер зегі шыарманы кркем рылымында. Олай болса, шкірттерге шыарманы оыту, ой кзімен оыту - дебиетті оытуды жемісті жолы. Негізінен шкірттерді сз сырына бойлату керек. Бкіл кілт - осында. йткені кркем дебиетте сз - мазмн да, форма да. Шкірттерді сздін, алуан сырына іле білуге йрету - дебиет шыармасын танытуды басты жолы. Аын шыарма рылымында сздерді андай кдесіне жарата білген, аншалыты тымды олдана білген, сз кірпіштерін аншалыты иыстыра алай білген, шыарманы бкіл бітімін алай сомдаан, андай жаа поэтикалы жаалытар келген, сом образдар жасаан, малім осыан немі, саба стінде, сабатан тыс уаытта творчестволы тапсырмалар беру арылы йретіп, баулып отырса, шкірттер нер туындысыны адір-асиетін танумен, астарлы сырына іле білумен атар, жазушы стилін, шыарма стилін аарар еді.

«Туан жер» тарауындаы Ккше кріністерін суреттеген бояу-рнектер, «Атты азалы ні» деген соы тараудаы Ккше кріністерін суреттеген бояу-рнектерден басаша. Соысында «лазыан кздігнгі Ккшетаудай», «елсаптай тзды тйген бас ааран», «Тздегі у бастайын раан» шйке шал тадырына орай алынан сз бедерлерін байаймыз.Осындаы екі бейнелі сз образыны тередігіне, эстетикалы оматылыына, салматылыына, уат-кшіне, рлі-серлігіне та аласы. «Егіліп ара тастар иыршы боп», «келсаптай тзды тйген бас ааран» деген жолдар Ілияс шеберлігі тудыран кркем дниелер. Шыарманытап осы кркемдік оралымында олар соншалы эстетикалы-эмоциялы ре алан поэтикалы аламат образ. аратас - мейірімсіздік, атігездік, жат бауырлы бейнесінде олданылады. Ал сол ара таса да жан бітеді, ол да Аанмен бірге егіледі. Ілияс осы бейнелі сз образы арылы Аан азасыны аншалыты ауыр екенін аартан. Ал «Келсаптай тзды тйген бас ааран» деген поэтикалы тееу «саал-шашы уарып, серіксіз, елсіз, малсыз, есіз тауда мірін ткізген, тау-тасты аып мір кешкен, кайраты айтып, тауы шаылып, жалыны шіп, крілік, айы, жаызды басан» шйке шалды кейпін, апысыз танытады. Ілияста мндай кркем ты сз образдары алуан. Осы сияты асан поэтикалы ластыруына арап, оны метафоралы стильді шебері дейтініміз де сонан.«лагер» поэмасы Ілиясты сала енер иесі екенін аны танытты. Мнда аынны нзік сыршылдыы, «заа жгіретін емір жйріктігі», жез тадай блбл аындыы бой керсетті. Аын - «сздерді асыл, кркем тасын алай», сз маржанынан «бір слу сарай» трызып кетті.

«лагер» поэмасы - аын туралы, аын трагедиясы туралы дастан. См заманны рбаны болан лкен нер иесі - рі аын, рі композитор, рі нші, рі сері, рі сал, нер тарланы, асыл арман иесі Аан туралы дастан.