Ілияс поэзиясы тіліндегі тееулерді олданысы

 

Аын стилі дегенде, оны бір кнде, бірден алыптаспайтыны, даму, толысу сатылары болатыны белгілі.

I. Жансгіровті «ажыдым» (1923 ж.) леін толы келтірейік: уаныштан, айыдан

Жетім бота — кілім.

Дшпандытан, Достытан

Жаралы у мірім.

Надандытан, Настытан

Желге кеткен, о кнім.

Мезгіл тті, Ойландым.

нерім не? Не білдім?

армаландым, армандым,

Нені йрендім, не білдім?

Осындаы, сіресе, «жаралы у мірім» жолынан лирикалы аарман мы деуі, соны нтижесінде М. Жмабаевпен ндесуі ша береді. Сонымен атар, екінші шуматы соы тармаыны жне шінші шуматы жолыны сауал беруге, жауап таппауа негізделуі де рі шарсыздыты, рі аынны зіндік мазасыздануын жайып салады. Сондай-а он сегізінші тарма соындаы – «тгілдім», жиырма бірінші тарма аяталымындаы «сгілдім» етістік сздерін олдануда да Ілияс ерекшелігі «мен мндалап» тр. Атап айтанда, «тгілу», немесе «сгілу» сздері ауыспалы мнде олданылып з маынасын кп кеейткен. Соны нтижесінде «тгілдім» сзінен крінетін сезімні млшері, клемділігі (тгілсе, біраз су, не сйы млшері боланы ой) лирикалы аарман толанысыны ерекше ауымдылыын аша тседі. Ал, «сгілдім» сзін олданудаы аын шеберлігіне келсек, белгілі бір мата жыртыландай, лирикалы аарманны сгілуі, рине, шарттылы жемісі. Сол шарттылыты олдану арасында лирикалы аарманны стап, круге болмайтын сезімі, айысы, кзге айын крінерлік зат згерісіне пара-пар болып (мата сгілсе, кзге крінерлік лкен згеріс), з серін кп арттырып тр. I.Жансгіровті аншалы кемел аын боп толысуын танытан «Гималай» леі (1929 ж.) былай басталады:

Ашалап басын ар кміп,

Аспанны тсін арда еміп,

Анасындай алтын кн

Сел жіберіп, бір жуып,

Жел жіберіп, бір желпіп,

Ауы-ауы шатап,

лсін-лсін нр сеуіп,

Есейген асар Гималай...

Осы зіндідегі бір ана соы «Гималай» сзінен басаны брі тек сол тауды анытау, ажарлау, биіктету шін алынаны белгілі. Алдымен Гималайды сонша бліп крсету, марапаттау не шін керек десек, жауапты шыарманы негізгі идеясынан табамыз. Ал, лені басты, зекті идеясы: «Тау аншалы зулім, айрыша болса, бірлесіп, ттасан езілуші халы та соншалы биік, айбынды бола алады», - дегенге саяды ой.

Аынны «Мезгіл суреттері» леінде жер, жел, кл, кн былыстарыны жаз, кз, ыс жыл мезгілдеріндегі динамикалы згерісін тек тееулер арылы суреттеуі – ерекше тіл рнегі. Жер жазда жасыл жола кілемдей, кзде шала илеген терідей, ыста а кебенек кебіндей. Жел осы ш мезгілде: жігіт айтан ледей, дарымшыны деміндей, ел кіренген лімдей, кл – той ып жатан ауылдай, насыбайлы ткірік, кк пияла темірдей. Кн елжіреген енедей, ауылнайды мріндей деп салыстырылады. Жерді жаз мезгілінде жасылданып, шпті тгі кілемдей лпыратын суреті, кзде жасыл жерді сні кетіп, сарая бастап, тсі оатыны шала иленген терідей, ал ыста а арды жамылып а кебенек киген кебіндей болатын бейнесі тыдаушыа жанды сер береді. Желді р мезгіліндегі соысы, екпіні де трленіп, жазы самал – жігіт айтан леге, кзгі жел – дарымшыны (емшіні) деміне, ыс мезгіліндегі ысырып соан жел – ел кіренген лімге тееледі. Елжіреген енедей болан кн кзі – жаз мезгілін, ауылнайды мріндей ана болып кішірейген кн – абаы жарын емес кзді, тк крінбейтін, тмандаы кн – ысы кнді айна атесіз бейнелейді. Аын адамны трмыс-тіршілігіне байланысты образдарды тілге тиек етіп, оны тееулерде олданады.

І.Жансгіровті аламынан туан табиатпен астасан тееулері аза тіліндегі кркем сзді ккжиегін кеейтті. Мысалы:

Ел інін суа алдыран суырдай боп,

Жойын жт – срапылда малын ыран,

деген жыр жолдарындаы олындаы бар малынан айырылып, жта шыраан халыты суреті іні суа кеткен суыр бейнесіне тееліп крсетілуі аынны соншалыты табиат сырын айтар ойына тееп, тере сезіне білгенін креміз.

І.Жансгіров аламынан туындаан тееулерді бір ерекшелігі сол, трмысты сздерді зі кркемдік жгін аралап, бейнелі образа ие болады.

Сапыран сырлы сзді сар ымыздай,

Заманны отырам жо салтын бзбай, -

деген жыр жолдарында да сз мйегін тгілтуді аын халы тіліндегі жне трмысындаы ымыз сзімен келген сары ымыздай сапыру тееуін олданады.

І.Жансгіров поэзиясы тіліндегі сзбен салынан сурет-тееулер аын шеберлігін, тіл сталыын танытып ана оймай, кркем рілген азаты ле рімін жетілдіруде, дамытуда ерекше орын алады.