Дріс №14. Ілияс Жансгіров шыармашылыыны зерттелуі

(1 кезе)

Жоспары:

лы аын, жазушы, драматург, аудармашы, фольклорист, публицист, Жетісу тарихын зерттеуші, лт айраткері Ілияс Жансгіров шыармашылыыны зерттелуіні алашы кезеі 1928-1938 жылдар аралыын амтиды. Екінші кезеі 1957 жылдан бері жазылып жатан зерттеулер мен монографиялар, маалалар жне аза дебиетіні ылыми-теориялы мселелерінде кездесетін Ілиясты шыармашылыына атысты ой - пікірлер, талдаулар.

1928-1938 жылдар аралыында Ілияс шыармашылыы жайында 70-тен аса сын маалаларды жазылып, «Ебекші аза», «аза дебиеті», «Социалды азастан», «Лениншіл жас» газеттерінде, «дебиет майданы» журналында жне кейбір облысты газеттерде жариялананы.

Аынны 1920-28 жылдары газет-журналдарда басылан ледеріні тадамалары жне брын еш жерде жарияланбаан бірсыпыра ледері мен аудармалары енген «Саана» жинаына (ызылорда, 1928ж.) жазан Сбит Мановты алы сзі - Ілияс шыармалары жайындаы алашы сын екендігі.

«Майдан» «Ауылды алды», «Кктемде», «нші» «осая», «Толау» атты «Ызалы иял», «Аына», «Кк гіз», «Ызалы иял», «иял мір», «мір-кмір» сияты ледеріні лтшылдыты, идеялшылды, халышылдыты сері бар, идеялы жаынан жат шыармалар деп кп сына шырауы.

.Тожановты «Жолдасты хат», М. айыпназарлы мен алымбеклыны «Ілияс жолбике емес», С.Мановты «Жансгіровпен жігіміз», . Тжiбаевты «Iлияс туралы бiр-екi сз» жне т. б. маалаларда Ілияс поэзиясыны біржаты солаай сына шырауы.

Ілияс шыармашылыыны 1930-жылды бас кезіндегі зерттелуі мселесіне М. уезов, F. Мсірепов, С. Манов, . Жмалиев, М.аратаев, 3. Кедрина, I. абылов, С. Сейфуллин, . Трманжановтарды ат салысуы.

1923-жылдары жазылан «Мен не крем?», «Жарапазан», «Мерген Бекен» сияты гімелеріні сына шырауы. «Жазушы гімелерінде иялшылдыа, сарыуайыма жыылады, мітсіздікке тседі» деген айыптар таылуы.

Ілияс Жансгіровті дебиеттегі баыты мен станан позициясы туралы объективті кзарас, о пікірлерді (абит Мсірепов, С.Манов, Е.Бекенов) тбе крсете бастауы.

І.Жансгіровті драмалы туындылары жайлы жазылан алашы сындар легі: ( . Мсірепов «азААП жаа дуірде» (1932ж.),О. Беклы «аза театрыны ысы ойына даярлыы» («Социалды азастан» газеті, 23 сентябрь 1933ж.), М.уезов «Жасы пьеса-сапалы дебиет белгісі» («Социалистік азастан» газеті, 28 апрель1934ж.), «Драматургияны бгінгі жайы мен алдаы міндеттері» («аза дебиеті» газеті, 7 июль 1934ж.).

аза поэзиясын тр, мазмн жаынан дамытудаы Ілияс ебегіні азастан жазушыларыны 1934 жылы І-съезінде ерекше аталып туі

(. Жмалиев баяндамасы).

Ілияс шыармашылыын зерттеу мселесіне деби сынны шындап кіл аударуы 1936 жылдан басталатындыы. «Кйші» жне «Дала» поэмалары бойынша сынды «аза дебиеті» газетінде (1936 жыл, 10 атар) йымдастырылан айтысты бастауы. С.Манов, Е.Исмаилов, М.аратаев адыр уанышлы, . бдіадыров, . Трманжанов, . оыратбаев, лмырза тепов жазан маалалардаы деби-эстетикалы кзарастар.

1936-1937 жылдары жазылан К. Зелинский, А. Селиванский,

А . Алтайский, П. Магер т. б. маалалары - Ілияс туындыларыны орыс тіліндегі сынны обьектісіне іліккендігіні айаы екендігі.

аламгерлер арасындаы айтыс-тартыстарды баса баыта брылуы, наыз олдан жасалан идеологиялы шайасты рекпіп, тілдеу, айбаттау, жала жабу сипатын станан маалаларды басылым бетінде сті-стіне жариялануы. «Халы дшпандарын тгел шкерелеп, кзiн млде ртайы» деген бас маала ( «Социалды азастан» газетi, 9 атар 1937ж.), «Кркем дебиеттегі лтшыл фашистерді зиянкестігін тп тамырымен ртайы» («дебиет майданы» журналы, №3, 1937ж.), Р.Жаманловты «ыраылыты кшейтейiк» («аза дебиетi» газеті, 18 атар), «Жазушылардаы есуасты дерт» («Лениншiл жас» газеті, 11 суiр), «дебиеттегi алашорда агентi» («Лениншiл жас» газеті, 21 атар), Дукенов Кріжанны «Барып тран зиянды контрабанды» («аза дебиеті» газеті, 30 шілде 1937ж.) М.аратаевты «аза дебиетіндегі авербаовшылдыты алдыын толы жою керек» («Социалды азастан», 29 тамыз 1937ж.), «Жазушылар йымындаы лтшыл-фашист жауларды зиянды зардабын бiржола ртайы» (Редакциялы маала, «аза дебиетi» газетi, 8 азан 1937ж.), «Халы жауларыны жетегiндегi жазушы» («аза дебиетi» газетi, 15 азан 1937ж.), сынды даттау маалаларды тарихымызда атада бет болып алан кндерді жаындауына тигізген сері.

Классик аламгерге р трлі айыптар мен жалалар жабылып, «халы жауы» атанып, 1937 жылы тамызды 13-де Алматы аласындаы птерінде ттындалып, 1938 жылы 26 апанда атылуы. аза зиялыларыны басым блігімен бірге Ілияс Жансгіровті де ділетсіздікті рбандыына шалынуы.