Арзан аша саясаты. ымбат аша саясаты.
(жмыссызды, экономиканы лдырауы кезінде ткізіледі) (инфляция жоары боланда ткізіледі)
1) ашы нарыта мемлекеттік нды ааздарды сатып алу, 1) мемлекеттік нды ааздарды сату,
2) міндетті резервтер нормасын тмендету, 2) міндетті резервтер нормасын жоарылату,
3) пайызды есеп млшерлемесін тмендету. 3) пайызды есеп млшерлемесін жоарылату.
Салдары Салдары
- Аша сынысы седі, - аша сынысы ысарады,
- Пайызды млшерлеме тмендейді, - пайызды млшерлеме седі,
- Инвестициялар седі, - инвестициялар ысарады,
- Іскерлік белсенділік ктеріледі, - іскерлік белсенділік тмендейді,
- Жмыссызды ысарады. – инфляция ысарады.
Р банк жйесі мына Задармен реттеледі:
- «Р лтты банкі туралы»,
- «Банктер жне банк ызметі туралы».
Боланы 
240 банк; 2001 – 47; 2005 – 33.
Екінші дегейлі е ірі банктер болып табылатындар:
- «Казкомерцбанк» АА, - «Тран лем Банкі» АА, «Халыты жина банкі» АА, «Нрбанк» АА жне т.б.
Несиелік салымдар сімін шектеу,
Есептік-дисконтты жне ломбард саясаты (лтты банк сраныс жасайтын банктерді
вексельдерін айта есептеуде несиелер береді – оны дисконтты саясаты; ал нды ааздар кепілдігіне
берілетін ааздар – бл ломбард саясаты),
Ашы нарытаы операциялар (мемлекетті несие жйесіне резервтерді осу не оларды алу
масатымен Б нды азынашылы ааздарды сатуы немесе сатып алуы).
Минимум резервтер саясаты (міндетті резервтер млшерін жоарылату арылы Б коммерциялы банктерді іскерлік белсенділігін тотатады, тмендету арылы– оны ынталандырады).
Еркін келісімдер (з ызметін жзеге асыруда белгілі шектерді еркін оятын коммерциялы банктер мен Р Б арасында жасалады).
|
«аржы» термині латын тіліндегі «finacia» сзінен туындаан, бл тлем, табыс деген маынаны білдіреді.
аржы – бл орлар мен мекемелер арылы аша аражаттарын немесе аржы ресурстарын лестіру жне пайдалану жніндегі атынастар жйесі.
аржылы атынастардыашалы атынастардан айырмашылыы - олар жеке ттынуа ызмет крсетпейді.
аржылы атынастарды растырумемлекетті тмендегі аталандарды йымдастырудаыажеттіліктеріне ызмет крсету масатымен тауар-аша атынастарыны дамуымен жзеге асырылады:
- экономикалы жне мдени мірді,
- басару аппаратын, армияны, денсаулы сатауды, білім беруді, зейнетаымен амтуды жне т.б. аржыландыру.
аржы байланыстары аржы жйесі арылы жзеге асырылады, оан енетіндер:
- р трлі дегейлердегі бюджеттер,
- леуметтік, мліктік жне жеке сатандыру орлары,
- мемлекетті валюталы орлары,
- ксіпорындар мен фирмалар, коммерциялы жне коммерциялы емес рылымдарды аша орлары,
- баса арнайы аша орлары.
аржы жйесіні шегінде аржы орларыалыптастырылады (аша аражаттарыны орлары).
Нарыты атынастар нерлым дамыан болса, сорлым мемлекеттегі экономикалы байланыстар крделі жне алуан трлі болады, жне сорлым аржы жйесі крделі, оны аржы орлары лкен болады.
Шоырландырушы– мемлекетті материалды негізін ру жне оны ызмет етуін амтамасыз ету;
Блуші– Ж жне Т блу жне айта блу;
Реттегіш– шаруашылы субъектілерді ызметін ынталандыру;
Баылаушы – аржы орларды пайдаланылуын баылау.
|
Мемлекеттік- мемлекеттік ажеттіліктерге сйкес пайдаланылатын
аша аражаттарыны оры
Ксіпорындар мен йымдарды - ндіріс дамуына жне леуметтік мселелерді
(шаруашылы субъектілерді) шешуге пайдаланылатын орлар,
й шаруашылыыны (жеке аржылары) - жалпы шаруашылыты бірігіп жргізетін жеке
тлаларды аша аражаттарыны орлары.
Мемлекет бюджеті мемлекет аржыларыны жетекші тйініболып табылады. Оны табысты жне шыынды бліктері болады. Бюджетті табысты блігіні толытыы, рылымы, толытырылуы – мемлекетті экономикалы ммкіндіктері мен тратылыыны крсеткіші.
Мемлекеттік бюджет пайдаланылады:
- салааралы айматы жне леуметтік йлесімділікті алыптастыруа;
- мемлекеттік бюджет арылыЖІ, Т блініп, айта блінеді, масатты кешендік бадарламаларды, экономикалы су жоспарларыны орындалуы амтамасыз етіледі;
- леуметтік бадарламалар, оршаан ортаны орау, ораныс абілеттілігі, траты суге ол жеткізу, лтты экономиканы бсекеге абілеттілігін арттыру, ТП жылдамдату мселелерін шешу шін.
Шаруашылы субъектілерді аржыларытабыс жне шыын есебіне байланысты болады жне ндірісті дамыту мен леуметтік мселелерді шешуге пайдаланылады.
Халы аржыларыны табыс блігінмыналар райды:
отбасытабысы, шыындар (р трлі), жне халыты жинатары (алдырылан сраныс). Олар банктерде саталып, ішкі инвестициялы орды райды.
 |
Бюджетті леуметтікбаытталуы;
ЖІ, Т блінуіне жне айта блінуіне атысу;
оамны жиынты німіні ндірілуін, блінуін жне айналымын баылау.
Мемлекеттік жне жеке ксіпкерлікті динамикалы дамуын амтамасыз ету;
Ксіпорындар мен фирмаларды коммерциялы ызметін жне бюджетті табыс блігін баылау
(аржы полициясы, салы жне кеден органдары, аудит).
 | |||
 |
кіметті аша ресурстарыны орталытандырылан оры:
- мемлекеттік аппаратты,
- арулы кштерді,
- денсаулы сатауды,
- білім беруді,
- леуметтік жрдемаы тлеуді аржыландыру шін,
Экономиканы мемлекеттік реттеудіуаттытетігі болып табылады,
Шаруашылы коньюнктураа сер етеді жне оны тратандырылуына кмегін тигізеді.
Мемлекетті экономикаа сер етуі келесі жолдарменжзеге асырылады:
- аржыландыру(аржы блу) – ксіпорындар мен мекемелерді аржыландыруа аша аражатын блу;
- беру: а) субсидия – мемлекеттік ашалай жрдемаы трі.
б) субвенция – белгілі дамыту масаттарына берілген мемлекеттік ашалай жрдемаы.
в) дотация – шыындарды теуге арналан аша аражаттары.
г) трансферттер – мемлекеттік шыындарды айта блу нысаны;
халыа зейнетаы, жрдемаы жне т.б. мемлекеттік тлемдері
Республикалы жне жергілікті бюджет аша аражаттарыны тсу, сол сияты оларды жарату кздері бойынша зара тыыз байланысты. Е бастысы олар: негізгі топтарды мдделеріні ымыра аидаларымен оамны саяси, экономикалы, леуметтік масаттарын бірігіп шешеді. Бл мдделерді тасымалдаушылар:саясипартиялар, аржы-нерксіптік топтар, монополиялар, ксіпкерлер одатары, ксіподатар жне т.б. Бл ымыраасалытарды, бюджеттік аралытарды айта йлестіру, мемлекеттік тапсырыстарды лестіру жолымен ткір саяси жне экономикалы кресте ол жеткізіледі.
Экономиканы дадарыс жадайында табыстар тмендеуі аржыландырудан несие беруге ту,
Экономиканы клекелі секторыны суі; Мемлекеттік арыздар
Акциздік салытарды тмендетілуі Салы салуды атадату,
Бюджеттік шыындарды кбейтілуі. Мемлекеттік басару шыындарын
тмендету.
Бюджет тапшылыы бекітілген халыаралы стандарттар бойынша ЖІ-ні 5%-нан аспауы ажет. Ол сырты жне ішкі мемлекеттік арыздармен тмендегідей трде теледі:
- мемлекеттік нды ааздарды сату,
- бюджеттен тыс орлардан арыз алу,
- аша шыару (инфляция).
Мемлекеттік арыздар кбейгенімен, мемлекет келесі себептерменбанкроттыа шырамайды:
- арызды темей, оны тек аржыландыруа болады;
- арызды жне пайыздарды теу шін аражаттар осымша салы салу немесе айналымдаы аша массасын кбейту арылы алынуы ммкін.
табыстаы тесіздікті кшеюін;
ндірісті дамуыны экономикалы ынтасына зиян келтірілуін,
ел ішіндегі инвестициялар ысартылуын;
жеке инвестициялар ыыстырылуын жне т.б. тудыруы ммкін
Мемлекетте алынатын салытар, алымдар, баждар жне баса да тлемдер, сонымен атар оларды рылу нысандары мен дістеріні жиынтыы салы жйесін райды. Онда салытарды рылуы мен алынуыны наты дістері бекітіледі.
Мемлекеттік арыз – тмендегілерді шарасыз туындысы:
- бюджет тапшылыы,
- ндіріс лдырауы,
- шекті шыындар сімі,
- аша шыаруды амтамасыз етілмеуі,
- ВПК жмсалатын шыындар суі,
- клекелі экономика, ндірістік емес шыындар, талан-тараж жне т.б. клемдеріні суі
лкен арыздары бар мемлекет, арыз бойынша пайыздарды теу шін немі арыз алуа мжбр болады. Берешекті жылды Ж шамасынан басым болу жадайы экономикалы тратылыа жне алыпты аша айналымына ауіп тндіретін иын-ыстаукезе болып есептеледі.
Сырты арыз – бл е ауыр арыз.йткені оны тегенде нды тауарлармен, валютамен есеп айырысуа жне лкен пайыздар тлеуге тура келеді. Кейбір дамушы елдерде арыздар бойынша жылды міндетті тлемдер барлы сырты экономикалы ызметтен тсетін тсімдерден басым болады.
Мемлекеттік арызды жне оны пайыздарын теу тмендегі жолдармен жзеге асырылады:
- не айта аржыландыружолымен(жаа арыздарды шыару),
- не конверсияжне консолидацияжолымен.
Конверсия– арызды, есебінен меншік сатып алынатын, за мерзімді шет ел инвестицияларына айналдыру.
Консолидация– арыз шарттарын згерту, теу мерзімдерін згерту, ыса мерзімді арыздарды за мерзімді арыздара айналдыру.
Салы салу– бл мемлекеттік аржыларды толытыруды кздерін жне табыстарды реттеу дісі.
|
Зады тртіп (за трінде);
Тепе-теділік (ркім мемлекетке з табысына сай олдау крсетуі керек);
Анытылы (уаыты, тсілі, млшері белгілі);
Алымдар арзандыы (мемлекет салы тлеуші тлейтін сомаа сйкес соманы алады);
Шаруашылы дербестілік (салы тлеуші – меншігі бар жне табыс алатын туелсіз субъект);
Есептеу арапайымдылыы (салы млшерлемесі, млшері салы жинаушыа да, салы тлеушіге де
тсінікті);
Салы ауыртпалыын айматар мен субъектілерге тепе-те блу, салы млшерлемелеріні тратылыы;
Салы ауыртпалыын тмендету;
Жеілдіктерді ке пайдалану (инвеституциялы салы несиесі, тездетілген амортизация, табии орларды ндіруде жер ойнауларыны тозуына шегерім, шаын бизнеске олдау крсету жне т.б.);
Салытарды жасыраны шін зады жауапкершілік.
Инвестициялы несие – бл шын мнінде мемлекетті жеке ксіпкерлікті капиталды салымдарын, капиталды шыындар телу мерзіміне оларды салы тлеуден босату арылы, жанама аржыландыруы. Негізінде ол: - инновациялы технологияларды енгізуге, - ескірген рал-жабдытарды алмастыруа, - бсекеге абілетті бйымдарды ндіруге есептелген. – Жеілдіктер сомасы рал-жабды баасына %-тік атынаста есептеледі жне салы сомасынан шыарылады.
Тездетілген амортизация – мемлекетамортизацияны негізгі капиталды шын мнінде тозуынан лденеше арты млшерде есептен шыаруа рсат береді. Осылайшасалы салынатын табыс сомасын азайтып, негізгі капитал айналымын тездетеді.
Салыты жеілдіктер мен рационалды салыты млшерлемелер ескеріліп рылан салы жйесі мыналарды амтамасыз етеді:
- ндірісті ынталандырылуын,
- салы салынатын базаны лкейтілуін.
Салы млшерлемелерін негізсіз кбейту:
- ндіріс клеміні тмендеуіне,
- салы тлеуден «кетуге» (клекелі экономикаа) келеді.
Жалпы экономиканы ынталандыруды ірі млшерлі коньюнктурасыны мысалыретінде АШ-таы ХХ . 80-жылдарыны басындаы салы млшерлемелерін крт тмендетуді айтуа болады. Американды экономист А.Лафферді есептері осы бадарламаны теориялы негізделуі болды.
Лаффер исыы
 | |||
 | |||
М
400
200 L 
N
100
Салы млшерлемелері (%)
10 20 30 40 50 60 70
Лаффер исыы салыты андай млшерлемесінде салыты тсімдер е жоары болады деген сраа жауап береді (М нктесі). Графиктен крініп трандай, салыты млшерлемесі 10-65 % болса (L, N нктелері) 200 мы $ амтамасыз етуге болады. Салы 35 % боланда, е жоары салыты тсімдер 400 мы $ алынан. Млшерлемелер жоарылатылан сайын салы тсімдері азаяды, йткені ебекке жне ксіпкерлік ызметке деген ынта тмендеп, ксіпкерлерді бір блігі «клекеге» кетеді.
азынагерлік – (мемлекет табыстарын алыптастыру),
Реттеу – (экономиканы белгілі салалары дамуын ынталандыру немесе тотату),
айта блу - (тскен салы тсімдерін аржыландыруды талап ететін бадарламалара айта блу).
 |
Салы субъектісі (салы тлейтін адам), жеке немесе зады тла;
Салы объектісі (не шін тлейді), салы салу шін негіз – табыс жне млік, тауар, жер, т.б.),
Салы кздері (неден тлейді), ебекаы, пайда, дивидендтер),
Салы млшерлемесі (салы млшері), шекті, жеілдетілген, орташа, нольдік),
Салы жеілдіктері – (салы млшерлемелерін азайту немесе салы тлеуден толыымен босату).
Р салы жйесі реформалауды ш кезеінен тті.
I Кезе– «аз.ССР мемлекеттік салы ызметіні рылуы туралы» Президент Жарлыымен (1991 ж.) аз. ССР басты мемлекеттік салы инспециясы рылды;
- салы бойынша за шыарушы актілер пакеті абылданды,
- 16 жалпы мемлекеттік жне 27 жергілікті салытар енгізілді.
II Кезе – 1995 ж. Р Президентіні за кші бар Жарлыымен «Салытар жне баса да бюджетке тленетін міндетті тлемдер туралы За» абылданды, - салы салу жйесі ышамдалды, - салытар саны 45-тен 11-ге дейін ысартылды; - С енгізілді.
III Кезе – (2001) – 2002 жылды 1 атарынан кшіне енген жаа Р Салы одексі абылданды. Мнда:
- салытар саны – 9-а дейін ысартылды;
- С бірыай млшерлемесі енгізілді, 16 % азір 15 % (20 % 10 % орнына);
- есепке ою талаптары белгіленді;
- экономиканы басым салаларына салы салу ерекшеліктері аныталды (аграрлы сектор, шаын бизнес, леуметтік сала);
- халыаралы салы салу туралы ереже енгізілді;
- негізі салы ережелері жйеленді;
- салы органдары мен салы тлеушілерді арым-атынастары регламенті крсетілген дербес блігі, салыты кімшіліктендіру енгізілді;
- салы тлеушілерді мемлекеттік тіркеу жне тіркеу есебіне ою ережелері бекітілді;
- салыты баылау трлері наты регламенттелді;
- корпоративті салы тлеу бойынша салы тртіптемесі енгізілді;
- акциздер млшерлемелері енгізілді. Акциздерді негізгі млшерлемелері бір жыла бекітіледі жне олар тзетілуі ммкін, т.с.с.
корпоративті табыс салыы (30 %);
жеке табыс салыы (5-тен 30 % дейін);
осымша н салыы (С 15 %);
акциздер;
жер ойнауын пайдаланушылара салынатын салытар мен арнайы тлемдер (роялти, рента, бонус) (1 барельа 0-ден 33 % дейін).
леуметтік салы (11-ден 22 % дейін);
жер салыы; (0,09-дан 0,96 т. дейін базалы млшерлеме м 
, 202,65 т 1 га).
жол клік салыы;
млік салыы (млік нынан 0,1 %-дан 1 % 10 млн. теге);
Мемлекетті аржы саясатыны екі аспектісі бар:
1) бюджет процестерін реттеу – Бюджет тепе-тедігіне бюджет саясатыарылы ол жеткізуге болады,ол секвестрлеуді кздейді, яни ерекше жадайларда: ндіріс лдырауы, инфляция, дадарысты шиеленісуі жне т.б., мемлекеттік шыындарды жеке баптарын ысарту.