Лекция №6. Саяси тртіп
1. Саяси тртіптерді жіктеу негіздері.
2.Тоталитаризм. Авторитаризм. Демократия
Масаты:Саяси тртіптерді жіктеу ерекшеліктерін анытау, трлерін салыстыру
Міндеттері: Таырып бойынша апараттарды толы мегеру
Саяси тртіп деп саяси билік, оамды басаруды діс-тсілдер жиынтыын, азаматтарды ытары мен еркіндіктеріні демократиялы дрежесін айтады.
азіргі саяси тртіптерді демократиялы жне демократияа арсы (антидемократиялы) деп лкен екі топа бледі.
Демократиялы тртіпке халыты билікті айнар кзі деп санап, оан мемлекеттік істерді шешуге ы берілген жне ол шін ажетті жадайлар жасалан билікті трі, оамны мемлекеттік-саяси рылысы жатады. Мндай тртіпте азаматтарды негізгі ытары мен еркіндіктеріне кепілдік берледі, р трлі леуметтік топтарды мдделерін кздеуші саяси партиялар, йымдар, мекемелер кедергісіз жмыс істейді. Саясат мселелері ашы талынады, билікті шектен тыс шоырлануына жол берілмейтіндей тетік жасалады, азаматтара олайлы ытар мен еркіндіктер, оларды саяси кілін білдіру трлері айындалады, жалпыа бірдей сайлау ыы орнатылады.
Сонымен атар демократиялы тртіп мынадай белгілермен сипатталады.
1. Адал, шынайы сайыс арылы, жйелі трде ткізілетін сайлау. Ол амал-айласыз, улы-смдысыз жргізілсе жне оны шынайы ткізуді жолы табыланда ана адал болады. Егер мемлекеттік билік бір партияны олында болса да сайлау адалдыа жатпайды. Шынайы сайыс арылы дегенде зіні кандидатурасын еркін сынуа ммкіндігі бар р трлі топтар мен жеке тлалар болуын айтады.
2. кіметті сайлау арылы дниеге келуі. Демократияны амтамасыз ету шін сайлауды жйелі трде жргузілуі жеткіліксіз.
3. Демократия жеке тлалар мен аз ана адамдарды да ыын орайды. детте, демократияа азшылыты кпшілікке баынуын айтады.
Демократиялы тртіп президенттік жне парламенттік болып екіге блінеді.
Антидемократиялы тртіп толталитарды жне авторитарлы болып блінеді.
Тоталитарлы (латынны бтіндей, ттас, жалпы деген сзінен) тртіп деп оам, адам міріні барлы салалары ттасымен мемлекеттік баылауа алынан мемлекеттік-саяси рылымды айтады. Онда ндіріс, экономика, баралы апарат ралдары, білім, мдениет, адамдарды жеке мірі жне т.б. – брі тегіс баылауды астында болады. Ащаматтарды конституциялы ытары мен бостандытарына, демократиялы йымдарды жмыстарына тыйым салынады, жазалау, уын-сргін кшейеді, террорлы позициялы баылау орнайды.
Тоталитарлы тртіпте жалыз кпшілік партия алыптасады. Билікті сол жргізеді. Ол партия оан кірген мшелерді з еркімен жне демократиялы жолмен йымдаспайды. Ондай оамда идеологияны ролі стемдік етеді. Ол барлы бара апарат ралдарын пайдаланады. Соларды кшімен жртшылыты з теориясыны «шындыына» сендіруге тырысады. Идеологияны ксем анытайды. Ол з рекеттерін биік бір арман, мрата жету масатымен бркемелейді.
Авторитарлы тртіп деп кштеуге, жеке адамны билігіне негізделген мемлекеттік-саяси рылысты айтады. Мнда атарушы билік стемдік етеді. Парламен жойылмайды, дегенмен, ол кеесші органа тоталитарлыпен салыстыранда авторитарлы тртіпте, бірыай идеология, кпшілік партия болмайды. Экономика атал баылауа алынбайды, кштеу дістері де азыра олданылады. детте, ол партия процеске белсенді араласатын скер кшіне сйенеді. Азаматтар мен оамды йымдарды саяси ытары мен бостандытары шектеледі, оппозицияа тыйым салынады. Сайланбалы мемлекет органдары азаяды.
Тоталитары жне авторитарлы саяси тртіппен демократиялы тртіпке кші р елде р трлі теді. екінші дниежзілік соыстан кейін Германия, Италия, Жапонида буржуазиялы демократиялы тртіп АШ-ты скери кшіні кмегіні арасында орнады. азіргі Шыыс Еуропа елдері мен брыы Кеес Одаы республикаларыны демократиялы тртіпке ту басырында Батысты талабына сйкес дамуы шарт. Сол елдерді атарына бізді азастан да осылады.
Демократия деген сез гректі "демос"— халы жне "кратос"~- билік деген сздерінен трады, яни халы билігі деген маынаны білдіреді.
азір бл сз бірнеше маынада олданылады: 1) мемлекетті трпаты (типі) мен жалпы саяси жйесі; 2) мшелеріні тедігіне, басару органдарыны мерзімді сайлануы жне кпшілік дауыспен шешімдер абылдау принциптеріне негізделген ез келген йымны йымдастырылу трі; 3) оамды рылымны мраты (идеалы) жне соан сйкес кзарастар.
дебиеттер:
1.ЖамбыловД."Саясаттану негіздері"-А.:1998ж. 56-65 бет.
2.Кенжебаев С. " Саясаттану негіздері"-А.:1999ж.72-88 бет.
3.Крімбеков О.К. " Саясаттану негіздері" -А.: 1994ж. 39-50 бет.