Лекция. Саяси партиялар мен оамды йымдар, озалыстар.

1. Саяси партия ымы.

2. Саяси партияларды функциялары мен жіктелуі.

3. оамды йымдар мен озалыстар

1.Саяси жйеге мемлекетпен атар саяси партиялар да кіреді. "Партия" деген сз латын тілінен шыан, блу, блшек деген маынаны білдіреді.Тариха белгілі алашы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды. Оларды мшелері аз, тратылыы шамалы, жнді йымдаспаан шаын топтар болатын. Олар, негізінен, л иеленушілерді р трлі аымдарыны мдделерін орады. Мндай партиялар феодалды оамда да болды. Біра шексіз кімшілік билеген дуірде оларды айтарлытай маызы болмады. Ебекші топтар болса экономикалы бытыраылы пен рухани езгіні астында еді. Сондытан оларды саяси партиялар руа ммкіндіктері жо болатын. Оларды мддесін ара-тра билеуші топты алдыы атарлы мшелері орады. азіргі бізді тсінігіміздегідей саяси партиялар Еуропада XIX . екінші жартысында пайда бола бастады. Бан сол кезде болан буржуазиялы революциялар тікелей ыпал етті. Мемлекеттік билікті йымдастырылу трі жне жзеге асырылуы ретінде парламенттер мен парламентаризм дниеге келді. Жалпыа бірдей сайлау ыыны енгізілуі бара халыты саясата атысу аясын одан рі кеейте тсті. Жмысшы табыны йымшылдыы кшейді. Олар парламентте з мдделерін орайтын кпшілік партияларды ра бастады. Саясата кптеген адамдар тартылып, леуметтік айшылытар шиеленіседі. Осыан байланысты саяси партияларды рлі одан рі сті. Олар саясатты негізгі субъектісіне айналды. Біра саяси партиялар бірден кпшілік партия бола алан жо. Оны за тарихы бар. Мысалы, немісті кернекті саясаттанушысы Макс Вебер саяси партияларды дамуында мынадай кезендерді атап керсетті: 1) аристократиялы йірмелер; 2) саяси клубтар; 3) кпшілік партиялар.

2.Полякты белгілі саясаттанушысы А. Бодиарды крсеткеніндей, азіргі оамда саяси партиялар мынадай ызметтерді атарады:

а) оамны ірі топтарыны масат-мдделерін анытау, тжырымдау жне негіздеу;

) оларды белсенділігін арттырып, жинатау;

б) саяси идеология мен саяси ілімдерді жасау;

в) саяси жйелерді, оны жалпы принциптерін, элементгерін, рылымдарын алыптастыруа атысу жне т. б.;

г) мемлекетте билік шін креске атынасу жне оны жмысыны бадарламасын жасау;

д) мемлекеттік билікті іске асыруа атынасу;

е) оамды пікірді алыптастыру;

ж) жалпы оамды, оны белгілі бір блігін саяси трбиелеу;

и)мемлекетті, ксіподатарыны, оамды йымдарды аппараты шін кадрлар даярлау мен сыну жне т. т.,

Сонымен атар партиялар сайлау науанын дайындау мен ткізу, з мшелеріні санын кбейту, орталы жне жергілікті йымдарды материалды ахуалын кшейту, з еліндегі жне шетелдерді масаттары жаын партияларымен байланысты ныайтумен немі айналысады.

азіргі демократиялы оамдаы партияны маызды міндеті — азаматты оам мен мемлекетті арасындаы байла­нысты баянды ету. Партиялар арылы р трлі леуметтік топтар здеріні саяси талаптарын млімдейді. Брыны леуметтік-экономикалы саясатты одан рі жргізу немесе оны згерту керектігі жнінде здеріні кзарастарын білдіреді.

Партия деп мемлекеттік билікті ола алуа неме­се билік жургізуге атынасуа баытталан, орта мдде, бір иде­ология негізінде ралган адамдарды ерікті одаын айтады. Пар­тиялар сайлауа, мемлекеттік органдар руа, мемлекеттік ма­ызды шешімдер абылдауа жне оларды іс жзіне асыруа белсене атынасады.Саяси партияларды жіктеп, жйелеуді кптеген белгілері мен лшемдері бар. Мысалы, институционды тсіл партиялар­ды топтастыранда йымдастыру ерекшелігін басшылыа алады либералды дстр идеологиялы байланыстарды сипатына басты назар аударады, марксистер болса тапты белгілеріне айрыша мн береді. Бл мселені тере зерттеген саясаттанушыларды бірі фран­цуз алымы М. Дюверже XX асырды 50 жылдарында сайлау­шылар мен белсенділер санына байланысты партияларды кадрлы жне баралы деп екіге бледі.60 жылдарды Ла Паломбараны крсеткен екі партиясынан баса мбебап партиялар деген шінші трін бліп шыарды. Оларды ерекшелігі — партияны мше санын емес, сайлаушылар санын кебейтуге тырысуда. Онда леуметті, этникалы, діни жне т. б. згешеліктеріне мн берілмейді. Саяси жйедегі рлі мен іштей йымдасуына байланысты саяси партияларды трт трге топтастырады: 1.Авангардты партиялар. 2.Сайлаушылар партиясы. 3.Парламенттік партия. 4.ауымдасты партиясы.

Саяси идеологиясына арай партияларды 5 трге жйелеп жр. Коммунистік партиялар мен солшыл радикалды баыттаы партиялар. Олар К. Марксті ілімін басшылыа алады. Социал-демократиялы партиялар. Буржуазиялы-демократиялы партиялар. Консервативтік партиялар. Фашистік партиялар. Партияларды басты идеологиялы баытына арай революциялы, реформистік, консервативтік, реакциялы деп те бліп жр. андай саяси тртіпті олдауына байланысты партиялар демократиялы, авторитарлы, тоталитарлы болып жіктеледі. Саяси мірдегі алатын орны, билікті жзеге асыруа атысына арай саяси партиялар билеуші жне оппозициялы болып блінеді. Жмыс істеу жадайына, заны рсат етуіне байланысты партияларды ресми, жартылай ресми, пия деп жіктейді. Партиялар жиылып, партиялы жйені рады. Сондытан оларды жіктеуді де мні зор. Партияльі жйелер деп мемлекеттік мекемелерді алыптастыруа шынымен ммкіндігі бар, елді ішкі жне сырты саясатына ыпал ете алатын саяси партиялар жиынтын айтады. Билік шін креске атысып жрген саяси партияларды саны жаынан олар кппартиялы, екіпартиялы жне бірпартиялы болып топтастырылады.

3.Саяси озалысдеп кімет билігі шін крес арылы азіргі жадайды згертуге немесе кіметке ыпал жасай отырып, оны ныайтуа тырысан оамды кштерді айтады. Баса оамды аымдармен салыстыранда саяси озалысты айырмасы ол кімет шін немесе кіметті жзеге асыру тсіліне ыпал ету шін креседі, яни ол бл жолда саяси тсілдерді пайдаланады. оамды йымдарга халыты белгілі бір тобыны мддесін білдіріп, орайтын, алдына ойан леуметтік масата жету шін ерікті трде мшелікке кірген, оан материалды кмек крсететін, зін-зі басаратын адамдарды бірлестігі жатады. Саяси озалыстар сияты оамды йымдар да адамдар­ды мдделерін іске асыруды ралы ретінде пайда болады. азіргі заманда ондай йымдар мен озалыстар те кп. Ол оамны саяси міріне атысушы адамдарды масаттары мен арым-атынастарыны р алуандыын білдіреді. оамды йымдар бірлесе амал, рекет жасау шін халы­аралы, жалпы мемлекеттік, айматы, лтты, жергілікті клемде ресми жне бейресми сипаттаы одатара, халыаралы йымдара бірігуі ммкін. оамды йымдар р трлі келеді. Оан: партиялар, ксіп-одатар, жастар йымдары, кооперативтік бірлестіктер, шыармашылы (творчестволы) одатар, р трлі ерікті оамдар (ылыми, ылыми-техникалы, мдени-аарту, спортты, ораныс жне т.б.) жатады. оамды йымдар арылы миллиондаан адамдар зін-зі басаруа белсенді атысып, мір мектебінен теді. оамды йымдар мынадай трлерге блінеді:

1. оамды-саяси мдделеріне сай рылан йымдар. Бан алдына саяси масаттар ойан йымдар жатады.

2. Экономикалы мддесіне карай рылан йымдар.

3. Тапты белгісіне сай йымдар (ксіподатар, шаруалар одаы).

4. ызмет тріне арай рылан йымдар (ылыми-техникалы, оу-аарту, денеаулы сатау, лтты-мдени, спортты,ораныс, діни, т.б.).

дебиеттер.

1. білдинов А. Саяси партияларды конституциялы ы.// Аиат, 1994,№ 12

2. Жамбылов Д. Саясаттану. Алматы,1996.

3. Кенжебаев М. Саясаттану негіздері ( Оу ралы. Алматы, 1995.

4. уандыов Ж. Бгінгі азастандаы саяси партиялар жнінде.(( Аиат, 1996,№ 3.

5. ттыбаева Р. " Азат" партиясы туралы не білеміз( (( Аиат, 1993,№ 10.

6. Маданов Х. Саясаттану негіздері. (( азастан мектебі, 1992,№ 4 .

7. Саясаттануа кіріспе. Алматы, 1994

8. Саяси партиялар туралы ( азастан Республикасыны Заы).

 

1. №9 лекция. Тла – саясатты субъектісі мен объектісі.

2. Жеке адамны ыы мен бостандытары

Саясатты субъектісіне леуметтік топтар, таптар, лттар, мемлекеттер, саяси партиялар, озалыстар жатады. азір саясатты алашы, бірінші субъектісі мен объектісі – адама тоталайы.

Тла деп оамды мірді натылы тарихи жадайлары алыптастыран, саналы іс-рекет ете алатын, з жріс-трысына жауап беретін, ебек етіп, арым-атынас жасаушы, айналадаыны танып-білуші жеке адамды айтады.

Субъект деп белсенді іс-рекет жасаушы, сана мен жігері бар жеке адам немесе леуметтік топты айтады.

Объект деп субъектіні танымды жне баса іс-рекеті неге баытталса, соны айтады.

Баса сзбен айтанда, объект – зерттелетін зат. Сонда саясаттануды объектісіне саясат, саясат лемі жатады.

Саясатты субъектісі дегенде з мдделеріне байланысты саяси мірге белсене араласып, басаларды санасына, іс-рекетіне, жадайын ыпал ететін, саяси атынастара белгілі згерістер енгізетін, саясатты жасайтын адам, йым не леуметтік топты айтады. Саясат субъектісіні рамы, іс-рекеттеріні трлері мен тсілдері, кздеген масат-мдделері жне т.б. оамны наты, тарии жадайымен айындалады.

Демократиялы жолмен дамыан елде саясат адам шін жне адам арылы жасалыд. Себебі, леуметтік топтар, оамды йымдар, озалыстар аншалыты маызды орын аланымен соларды брі адамдардан, оларды іс-рекетінен трады. Олай болса, саясатты бас субъектісі адам дейтініміз содан.

Адамдарды саяси жмыса итермелейтін негізгі себеп – мтажды пен мдде. Мтажды мірде керек, біра олда жо зрулік жатады. Ол табии жне леуметтік болып екіге блінеді. Табии зрулікке тама ішу, киім кию, баспана жне т.с.с. мтаждытар жатады. леуметтік мтажды оамда пайда болады. Оан ебек ету, баса адамдармен атынаста болу, оамды мірге араласу жне т.б. ажеттіліктер кіреді. Мтаждыты адам сезініп, оны теуге тырысса, ол – мддеге айналады.

андай адам болмасын белгілі бір леуметтік топа, тапа, лта, мемлекетке жатады. Осыны зі де мір жадайы мен жріс-трысына, саясата араласуына сер етпей оймады. Тапты, топты жне т.б. кілі ретінде жеке адам саясата жанама трде тартылады. Сонымен атар ол басалара арап еліктеп, белгілі алмал, рекет жасайды, оны зінше длелдейді. Сйтіп, ол саясата тікелей атысады, саясатты субъектісіне айналады.

Тланы оамды-саяси мірге белсене араласуыны жан-жаты мазы бар. Мндай атынас арылы адамны барлы абілетін дамытуа ммкіндік жасалады. Азаматты оам мен саяси институттарды арасында тыыз байланыс орнайды. оам мшелері мемлекет істерін басару арылы з мдделерін анааттандыруа, мемлекет рылымдарыны ызметіне баылау жасауа, оларды бюрократияланып, шектен шыпауына сер етеді.

Жеке адамдарды саяси белсенділігі мен ететін ыпалы р трлі. Саясата атысу шамасына арай оларды мынадай трлерге блуге болады:

а) саясата айтарлытай сер етпейтін, оан селос арап, белсенділік білдірмейтін оамны атардаы арапайым млесі;

) оамды йыма, озалыса кіретін, біра саяси жмыса тура араласпайтын (шешімдер абылдамайтын) азамат;

б) саяси йымдарды (партияны жне т.б.) мшесі болып есептелетін, саяси мірге саналы, трде, з еркімен тікелей араласатын адам;

в) оамды, сіресе саяси айраткер;

г) саяси ызметті арасында кн кріп, табыс тауып, оны міріні масатына айналдаран ксіби, абырой, бедел, е «соы саты» болып саналатын саяси басщы, ксем.

Жеке адамны саяси белсенділікке атысу ммкіндігі молайып, биіктеген сайын, оны оамдаы орны да жоары болады. Адамны леуметтік жне саяси мртебесі оны саяси субъектілігіні негізгі лшемі болып саналатын азаматты-ыты зада айындалады.

 

Саяси ылымда негізгі орын аатын жне мні те зор мселелерді бірі – жеке адамны ыы мен бостандытары. Жеке адамны ыы деп кісіге белгілі игілік алуды амтамасыз ететін адамдар мен мемлекет арасындаы ережелерді зара атынастарын айтады. Жеке адамны бостандыына кісіге з белгенінше істеуге ммкіндік беретін, мемлекет пен адамдарды араатынасыны принциптері жатады.

азіргі саяси ылымда адам ыына байланысты р трлі кзарастар бар. Олара табии-тарихи, зады-позитивтік жне марксистік тсініктер жатады.

Табии-тарихи баытты жатаушыларды ойынша, адамны табии ытарыны пайда болуы мемлекетке не заа байланысты емес. Бл ытара адам дниеге келгеннен-а, жаратылысынан ие болып туады, олар адама туанына тн. Мемлекет бл ытарды сыйлап, амтамасыз етуі немесе оларды бзуы, басып-жаншуы ммкін, біра оларды ешашан еш адамнан тартып ала алмайды. Олар адамны табии, ажырамас ыы болып табылады жне ділеттіклікті табии, жалпыа бірдей жне згермейтін задары деп есептеледі.

Задылы-позитивтік баытты олдаушылар, керісінше азаматтарды ыыны пайда болар, шыар жері, кзі мемлекетте деп санайды. Жеке адамны ыына тек ана мемлекет кепіл келтіріп, шарт бола алады. Оларды ойынша, ы пен заны арасында айтарлытай айырма жо. Жеке адамны ыы ыты баса жйелерінен блек ерекшеленбейді жне ол мемлекеттік ыты стінен арап, жоары тра алмайды. Азаматтарды ытарыны зі мемлекетті масат-мддесіне жне ммкіншілігіне сйкес згеріп отырады.

Марксизм де адам ыын мемлекеттік ыа баындырып, туелді етеді. Біра ады-позитивтік баытпен салыстыранда, ол ыты леуметтік-экономикалы, сересе тапты мні бар деп сипаттайды. Ол ыты степ тапты заа айналдыран еркі, алауы деп йретеді.

азіргі кезде лемдік саяси ылымда адам ыына табии-тарихи трыдан арап, соан орай тсіну басым. Жалпы аланда, «адам ыы» деген ымыны зі ке жне тар маынада олданылады. оны ке маынасына жеке адамны ыы мен бостандытарына те бай барлы трде жиынтыы кіреді. Тар маынасында мемлекет тарапнан берілмеген, ол тек конституциялы-ыты трде жеке мемлекеттік шеберде бекітілген ыты білдереді. Оан е алдымен мірге келген андай адам боламасын мір сруге ыы барлыы жатады. Одан баса адам ыына кіретін жайлар мыналар: барлы адамдарды за алдындаы тедігі; тнні дербес ыы (тнге збір келтіруге болмайды); адамзатты ар-намысты сыйлау, оны орламау; негізсіз, засыз ттындамау немесе стамау; дінге сену жне ждан бостандыы; ата-аналарды балаларын трбиелеуі; анаушылара арсылы крсету ыы жне т.с.с.

дебиеттер .

1.Жамбылов Д." Саясаттану егіздері " Алматы 2000ж.

2.Керімбеков О. " Саяаттану негіздері" Алматы 1994ж.

3.Нысанбаев Е. " Саясаттану" Алматы 1997ж.

4.Смагулов Е.М. " Основы политологии" Астана 2001ж.

5.апесов К. "Саясаттану негіздері" Алматы 1995ж.