Лекция №10. Саяси жетекшілік.
1.Саяси элита ымы, алыптасуы.
2.Саяси кшбасшылы ымы, трлері.
масаты:Саяси билікті негізгі луеметтік субьектілерін, саяси лидерлік, саяси элита, саяси жетекшілік, трлерін жне оларды жіктелуін, Ф.Ницше, М.Вебер саяси жетекшілік туралы типологиясын, азастандаы саяси элита, лтты элита мселелерін талылау.
міндеттері:Таырып бойынша апараттарды толы мегеру
1."Элита" термині французды еlіtіе деген сзінен шыан, срыпталан, тандалан, іріктелген деген маынаны білдіреді. XVIII . бастап ол сзбен жоары сапалы товарларды атады. XX . бастап саясаттану мен леуметтануда білімі, байлыы, беделі, билігі жоары адамдарды азантай леуметтік тобын білдіреді. Тарихи жаынан аланда адамдарды ел билеуші тандаулылара жне оларды дегенін істейтін бааныштылара блу идеясы те ертеден бастау алады. Мысалы, Конфуций (б.з.б. 551— 479) адамдарды асыл азаматтара (билеуші элитаа) жне тменгі (арапайым) адамдара блді. Платон билеуші-философтара, скерлерге, егіншілер мен ксіпшілерге ажыратты. Алайда элитарлы теорияны кзарастар жйесі ретінде XX . басында Италия алымдары Г. Моска, В. Парето, неміс алымы Р. Михельс жне т.б. алыптастырды. оамда саяси элитаны тудыратын факторлар бар. Олара мыналар жатады: 1) оама арнайы білімі, тжірибесі, абілеті бар ксіби басарушылар ерек; 2) адамдарды психологиялы жне леуметтік тесіздігі 3) оамда басарушы ебек жоары бааланады жне ынталандырылады; 4) бара халыты саяси енжарлыы, селостыы. Саяси элита стратегиялы масатты айындайды, мемлекетті ішкі жне сырты саясатын белгілейді, з жоспарларын жзеге асыруды тетіктерін табады, оам алдына ойылан масаттарды жзеге асуына баылау жасайды. Сонымен, саяси элитадеп азына-байлыты, аржы-аражатты блуге байланысты жне т.б. саяси маызды шешімдер абылдауа атысты жоары мртебесі мен ыпалы бар йымдасан топты айтады.
азіргі саясаттану ылымында білімні элитология деген арнайы саласы бар. Ол элиталарды алыптасу жадайын, оны оамдаы рлін, леуметтік-саяси процестерге ыпал ету діс-тсілдерін жне т.б. зерттейді.
Саяси элиталарды алыптастыруды, жоары лауазымды ызметке іріктеп алуды 2 трі бар: антрепренерлік жне гильдия жйесі.
2.Саяси іс-рекетті жзеге асыруда саяси жетекшілерді, топ бастаушыларды (лидер), серкелерді орны ерекше. Оан халыты немесе белгілі бір леуметтік топты мддесін толы сезініп, орай білетін, бойына саяси айраткерге лайыты асиеттерді жия білген адам жатады. Саяси, жетекшілікті алымдар жіктегенде мынандай принциптерді негізге алып жр:
1) тарихи принцип, 2)ыпал ету клеміне карай жалпылтты,айматы, алалы, ауданды саяси жетекші болып блінеді; 3)тапты принцип. Бан жмысшылар, шаруалар, буржуазияны, леуметтік топты жетекшілері жатады;4)азіргі леуметтік рылыса атынасы жаынан оны Жатайтын, оан арсы шыатындар болып блінеді; 5)абілеттілігі жаынан зіні жеке басыны асиеттері, дарындылыыны арасында немесе жадайа арай ктерілген жетекші дейді; 6)бастамашы, рух беруші жетекші немесе басталан істі орындаушы ретінде де топтастырады.
Саяси топ бастаушыларды топтастыруа алаш адам жасаан немісті леуметтанушысы М. Вебер. Ол саяси серкелерді "бедел" ымына негіздеп былай жіктеді: 1) билік кеден балаа мирас ретінде алатын дет-рып жетекшілігі; 2) ерекше адір асиеті, абілетіне (аылдылыына, батырлыына т. т.) байланысты билік басына келген харизматикалы топ бастар; 3) конституция негізінде сайлау арыльі басшылы орына келген саяси серкелер.
азіргі кезде саяси жетекшілерді жіктеуді ке тараан трін американды профессор Дж. Херманн сынды.
ызметті атару тсіліне арай авторитарлык жне демократиялы жетекші деп блінеді. Авторитарлыжетекші з жмысында кш олдануа сйеніп, жалыз зі басарысы келеді. Демократиялыжетекші болса, алдаы масатты белгілегенде жне оны іске асыранда асындаы адамдарды атынастырып, олармен аылдаса отырып шешеді.
Тріне арай "формальды", "формальсыз" деп бліп жр. Формальдыжетекші белгіленген ережелер арылы басшылы орына таайындалады. Формальсызжетекшіні атысушылар здері тандайды. Ондай серкелер, детте, кішкентай топтара тн келеді. Ал йымдасан лкен топтарда, лбетте, формальды басшылар болады. азастан азіргі элитасына імдер жатады десек, оан Президент аппаратыны рамы (Президент, оны кімшілігіні бастыы, орынбасарлары, блім басшылары, кмекшілері, кеесшілері), Парламент, министрліктер басшылары мен орынбасарлары, дипломатиялы элита кіреді.
дебиеттер.
1.алиев Н. Кайрос айраы.Егемен азастан. 26-наурыз 2003ж.№70.
2.Кенжетай Д."Шын зиялылар". аза дебиеті.12.11.99ж.
"азаты саяси элитасы жне шала азатар".№46
3.Битюкова Г.,Тхмарова Ш."Саяси элита жне оны оамдаы рлі". Аиат. 1998.№8
4.Мектеп-тегі Амандос."азаты ксемдері". аза дебиеті №12. 19-наурыз 1999ж.
Лекция №11. Саяси идеология.
1. Саяси сана жне саяси идеология.
2. Идеологияны ызметтері
3. азіргі заманы ылымдаы идеологияны негізгі аымдары.
4. азіргі кезедегі азастандаы идеологиялы хал-ахуал.
1. Саяси сан жне саяси идеология.
Саяси сана деп - саяси іс - рекеттерді тсініп сезінетін леуметтік сезімдер, тсініктер, кзарастар жиынтыын айтады. Осы сз ылып отыран саяси санадан саяси идеология туындайды. Себебі сана адам баласыны кнделікті ой-сезіміне йылып отыран гіт насихат немесе идеологиялы аымдар жиынтыын райды.
Сана адам баласында оамны саяси жйесіні пайда болуымен бірге дниеге келді. Сананы бірнеше трлері бар. Атап айтса арапайым сана, теориялы сана, саяси психология, саяси сана. Осы аталан саналар ішіндегі оамдаы саясат саласындаы е маыздысы - саяси сана болып табылады. Саяси сананы негізгі мселесі - мемлекеттік билік, оны ызметі. Мнда топтарды, таптарды, партияларды экономикалы мдделері мен масаттары, кімет билігі шін кресі арастырылады. Осыан байланысты саяси сана мынандай ызметтер атарады: 1. Саяси шындыты бейнелеу. 2. Адамдарды масат мдделерін білдіру шін оны саясат леміндегі іс- рекеттеріне бадар беру. 3. Саяси психология да арапайым саяси сана сияты саяси мірді тжі -
рибесінен туады. андай саяси идея болса да адамдарды белгілі бір сезімін
тудырып, кіл - кйіне сер етеді. Адамдарды жымдарында, леуметтік
топтар, таптарды жеке адамдарда туындайтын кіл - кйді, сезімні, мінезді жиынтыын саяси психология дейміз.егенмен,аяси іс - рекетті жзеге асыруда халыты саяси психологиясын ескерген дрыс. оамда мір сріп жатан адамдарды кіл - кйін зерттеп, болжаан дрыс. Себебі, бл саладан ателіктер оамда дау - дамай, шиеленістер, лттар арасында ыри аба, егес тудыруы ммкін.
Саяси сананы рамдас блігі-саяси идеология. "Идеология" деген ым гректі "идея" - бейне жне "логос" - білім деген сздерінен шы ан. Идеология деп адамдарды лкен леуметтік топтарыны іс - рекетіне бадар беріп, оларды масат мдделерін білдіретін жне орайтын идеялар мен кзарастар жйесін айтады.
Жалпы аланда идеология ымы гректі идея - тсінік, ым, бейне жне логос - ілім, ылым деген сзінен шыан. Идеология философиялы сздікте оамды идеяларды, теорияларды, кзарастарды жиынтыы ретінде аныталады.
Бл терминді ылыми лексикаа алаш енгізген ХVІІІ асырдаы француз алымы А. Дестюд де Траси болды.
Идеология - саяси, мемлекеттік, лтты, ыты, этникалы, діни, эстетикалы, философиялы болып келеді. Сонымен бірге андай идеология болсын, саясатпен тыыз байланыста болады.
Саяси идеологияа белгілі бір адамдар табылып оам былысы жне дамуы ондаы атынастарды орнытыруа немесе згертуге ызмет ететін тжырымдамалар мен пікірлерді жиынтыы жатады. Олар билік арылы немесе оан ыпал ету арылы з масат мдделерін білдіреді немесе орайды.
2. Идеологияны атаратын негізгі ызметтері.
оам мірінде идеология маызды рл атарады. Ол мынадай ызметтерден білінеді:
1. Идеологияны танымды ролі. Ол саяси жйені, саяси мірді суреттеп тсіндіреді.
2. Бадарламалы ызметі. Ол оам, леуметтік прогресс тла жне билік таы сол сияты негізгі тсініктер туралы.
3. Жмылдыру, іске тарту. оамны жоары нды идеологияларын ала тартып, масат мдделерін айындап, оамды леуметтік топтарды оларды іске асыруа жмылдырады, рухтандырады.
4. Баалау ызметі. Идеология халы санасына оамны азіргі жне болашатаы дамуына лшемдік баа берерлік жадай жасайды, стемдік етіп отыран оамды тртіпке белгілі бір кзарас тудырады.
Саясаттануды андай субъектісіне болсын идеология ажет. Ол адамдарды рухани біріктіріп, топтастыруды басшылыты ралы.
Идеология - саясат пен оамды жаластырушысубъективті фактор. Идеология саясатты насихаттау, тсіндіру арылы халы санасына жеткізеді. Кп жадайда оамды, саяси - леуметтік атынастарды дамуы задылытары жадайы мен келешегі туралы азаматтарды дниетанымын идеология алыптастырады.
3. азіргі заманы ылымдаы идеологияны негізгі аымдары.
азіргі заманда саяси идеологияны мынадай трлері бар: 1. Либералды 2. Консервативтік 3. Коммунистік 4. Социал-демократиялы 5. Фашистік
Идеология р трлі болады. Ол туралы жоарыда айтып ттік. Яни, саяси идеология, ыты идеология, діни идеология, этикалы идеология, эстетикалы идеология, мемлекеттік идеология, жне олара осымша азастанда таралып кзге крінбей, біра салдары сезіліп жрген келімсектік идеология, кнделікті трмысты идеология, лтты идеология.
азастандаы жадайа байланысты оны мынандай трлерін крсетеді.
Е алдымен мемлекеттік идеология. Бл идеология мемлекетті сырты жне ішкі саясатын жргізуде ерекше роль атаратын рал болып табылады. Туелсіздікті алалы бері бізді мемлекеттік идеологиямыз - туелсіздікті ныайту, лтты бірлікті дамыту, крші елдермен арым-атынасты жасарту, леуметтік жне экономикалы жадайымызды ктеру, сырттан инвестиция тарту деген мселелер болды. азіргі кезде идеология ауымы 2030 стратегиялы бадарлама клемінде жргізіліп жатыр.
Келесі лтты идеология. лтты идеология дегеніміз - сол лта ана тн, яни ата-бабаларынан алан асиетті мраларды, дстрлерді негізге алып, гіт-насихат жргізу. лтты идеология - мемлекеттік идеологиямен абаттас, атарлас, мираттас жретін идеология. Бізді лтты идеологияны негізгі масаты - сол аталарымыздан алан бгінгі аза лгі боларлы жне матанышы болуа лайы рухани байлытарымыз бен мраттарымызды негізге ала отырып, лтты идеологиямызды бгінгі заман талабына сай алыптастыруа атсалысу. Талай асырлардан бері мтылмай, рпатан рпаа мра боп келе жатан лтты ндыл тара жанашыр болу, оны кзіні арашыындай сатау, оны келер рпаа аман-есен жеткізу. Сондай-а лтты мдениет пен дебиетке, лтты салт-дстрге, лтты дет-рыптара, тарихи-рухани мралара лкен рметпен арап, олара дер кезінде нр беріп, уаттандырып отыру. Біра, бл сте де жеке бір лтты мддесін орап, басаларды мратын жоа шыару емес. Керісінше, арам пиылсыз, таза ниетті, таза адамгершілікке рылан интернационализмні бірінше жанашыры, е жаын досы. Егер бейнелі трде интернационализмді лтты аспаптар оркестірі десек, оны бас дерижері - лтты идеология. лттар мдениетті ыпалдастыын, бірін-бірі толытырып глдендіруін, дамытуын ол жоа шыармайды. Біра, лттар мдениетіні бірін-бірі жтып оюына, бір лт мдениетін екінші лт мдениетінен арты оюа ол тбегейлі арсы. Ол асырлар бойы бкіл адамзатты игілігіне жарап келе жатан, барлы аыл-ой ндылытарын рметтейді.
дебиеттер тізімі.
1. Жамбылов "Саясаттану". Алматы, 2002 ж.
2. Дидахмет шімханлы "Санадаы шырмауы". Таы да идеология туралы (Тркістан 2003 ж. 15 мамыр).
3. Т. Омаров "Саяси сана жне оам". Саясат. 2003 жыл. №2.
4. лтты идеология" Асар Селеубаев. Жамбыл-Тараз №6. 2004 ж.
5. Д. Жамбылов "Саясаттану негіздері", Алматы, 2000 жыл. Оу ралы.
6. Т.С. Садыов "Тарих таылымы", Алматы, 1992 жыл. Оу ралы.
7. Д. Кішібеков "Мемелекеттік идеология, оны алыптасуы" Аиат, 1996 жыл, №6.
8. Н.. Назарбаев "Туелсіз мемлекетке тл идея керек пе" Аиат, 1993 жыл, №8.
9. Сейілбек Мсатаев "лтты идеология, мні мен мазмны" Аиат, 2000 жыл, №11.
10. Кенжебаев "Саясаттану негіздері" Оу ралы. Алматы. 1995 жыл.