Лекция. Саяси процесс жне сайлау

1. Саяси процесс ымы, мні.

2. Саяси процесті жіктелуі.

3.Саяси процеске атысу трлері.

4. Сайлау технологиясы

Саба масаты:Саяси билікті негізгі луеметтік субьектілерін, саяси лидерлік, саяси элита, саяси жетекшілік, трлерін жне оларды жіктелуін, Ф.Ницше, М.Вебер саяси жетекшілік туралы типологиясын, азастандаы саяси элита, лтты элита мселелерін талылау.

міндеттері:Топта жмыс жасау дадыларын дамыту

Саяси процесс ымы ке жне тар маынасында олданылады. Ке маынасында ол оамны саяси жйесіні уаыт пен кеістікте дамып, жмыс істеуін білдіреді. Тар маынасын­да тпкілікті наты нтижеге жеткен белгілі бір клемдегі процесті крсетеді.

оамды мір, оны ішінде саяси сала — те крделі былыс. Онда мір сріп жатан топтарды, жіктерді, йымдарды масат мдделері кейде абысып, кейде келіспей, шырмалып жатады. Соан орай кн сайын кптеген згерістер болып, бір саяси нсаулар дниеге келіп, екіншілері з кшін сатап, шіншілері шіп дегендей, згеріп жататыны белгілі. Осындай саяси жйені бір алыпты жадайдан екінші жадайа келіп, ауысуын, згеруін, озалысын саяси процесс дейді. Бл процесс саяси деп аталандытан ондаы згерістер е алдымен билікке, оны блу жне айта блуге, азаматтарды шешім абылдауа, басарушыларды ызметін баылауа жне т. с. с. жмылдыруа, халыты саяси белсенділігін арттыруа байланысты бо­лады. Сондытан саяси процесті басты мселесі, азаматтарды р трлі мдделерін біріктіріп, жинатайтын саяси шешім абылдауда жне оны іске асыруда.

Жалпыжымды масат-мратты анытауа, алыптастыруа ресми органдар, билік институттары, ксіподатар, бейресми йымдар, апарат ралдары жне т. б. атысады. Біра мнда басты рлді жоары мемлекеттік билік институттары атарады. Себебі, саяси шешімдерді абылдап, іске асыратын негізгі тетік солар. Билікті шоырлану дрежесі, саяси дамуды масат-мратын айындауа атысатын топтарды арасындаы кілеттілікті блу мселелері оларды іс-рекетіне байланысты. Саяси субъектілерді зара атынастары, саяси згерістерді екпіні, т. т. да соларды іс-имылдарымен айындалады.

са саяси арарлар кн сайын шыып жатады десе де болады. Ал кпшілік жртты амтитын ірі саяси шешімдер, жаттар (Конституция абылдау, сайлау, референдум ткізу сияты) оам мірінде сирек кездеседі. Оларды дайындауа, ткізуге кптеген адамдар тартылып, лкен оиаа, саяси белеске айналады. Сондыктан саяси процесс белес-белес, циклмен дамиды десе де болады. Ондай мселелерді кбіне билік институттары іске асырады. Демократиялы елдерде саяси процесс детте сайлау цикліне байланысты алыптасады. Брыны Кеес кіметінде СОКП-ны съездері бкіл саяси жмыса ыра беріп, цикл содан басталатын.

Саяси процесті йымдастыру тпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны атарушы субъект (кімет, саяси серке т. т.) процесті теориясын немесе тырнамасын жасайды. Мнда е алдымен масат танылады. Масат тпкілікті мрат ретінде жне жаын арада натылы нтиже берерлік, жетістікке жеткізерлік болуы ммкін. Осыан орай саяси процесті орындау, жзеге асыруды ралдары, тсілдері арастырылады. анша уаытты клемінде іске асыруа болады, анша адам, кімдер атынасады т. т. ойластырылады. Орындаушыларды ала ойан талаптарына жауап бере алуымен атар, оларды жеткілікті аржылары болуы керек. Саяси процесті рбір кезеі баайшаына дейін мкият тексерілгенінде ана табысты болады.

Саяси процесс — крделі былыс. Ол кнделікті згерістерден бастап, оамны саяси жйесіні тбегейлі згерісіне дейінгі аралыты амтиды.

Саяси жйені ттас алса, оны даму процесін трт сатыа, кезеге блуге болады.

Саяси жйені конституциялы трыдан айындау.Ескі саяси жйені орнына жаасы келгенде, ол брыны мемлекеттік билікті ауыстыруы немесе оан дейінгі саяси-ыты рылымдарды жааран жадайа бейімдеуі ммкін. Егер кпшілік жрт жаа жйені мойындап, олдаса, оны легитимді боланын білдіреді. Мндайда саяси жйе зін-зі алпына келтіретін жадайа жетеді.Саяси жйені зін-зі жаартуы.Бл да крделі былыс. Жеіске жеткен жйе, бір жаынан, ескіні орныан элементтерін, йымдарын айта жмыс істетеді, екінші жаынан,жаартып, згертеді, жетілдіреді. Жаа саяси атынастар мен институттар ралады, саяси ережелер мен азыналар, нышандар пайда болады. здеріне тн саяси тсініктері, кзарастары, іс-имылдары бар саяси атынастарды жаа субъектісі дниеге келеді.

Саяси-басарушылы шешімдерді кабылдау жне жзеге асыру.оамдаы р трлі адамдарды, топтарды, таптарды,бірлестіктерді кажеттіктері, масаттары сан килы, бірталай жадайда арама-арсы келіп жатады. Билеуші элиталар, партиялар здеріні оппозициялы карсыластарымен тіл табысып, бл айшылытарды дер кезінде байап, асындырмай, реттеп, халыты талап-тілектері мен мдделерін йлестіріп, оамны ттастыын, тыныштыын, тратылыын сатап, соан жадай жасауы керек.

Саяси жйені жадайы мен іс-рекетін баылау.Оан са­яси жйе мен саяси процеске атысушыларды,элиталарды жмысында ала ойан бадар, масат-мддеден ауытушылыты, жаса басушылыты тзету, орытынды жасау кіреді. Ол екі жолмен жргізіледі.

Сонымен, саяси процессдеп леуметтік ауымдастыты, саяси йымдар мен топтарды, белгілі бір саяси масата жету шін бірігіп жасаан іс-рекетіні нтижесінде оамны сая­си міріні бір алыптан, жадайдан екінші жадайа келіп ауысуын, згерісін, озалысын айтады.

2. Саяси процесс жіктеліп, топталады. Саяси еркіндікті іске асыру объектісіне арай ол ішкі жне сырты саяси процесс болып блінеді.

Атаратын ызметіні жариялылыы бойынша ашы жне жасырын саяси процесс деп топтастырылады. Билік органдары оамды пікірді зерттеп, саралап, оларды талап-тілектерін ескеріп, соан орай саяси баытына тзетулер енгізеді.

Жасырын туріне тоталитарлы тртіпті атауа болады. Онда бкіл билік орталыты олында, жергілікті жерді ой-арманымен санаспайды, стратегиялы мні бар саяси шешімдерді абылдаудан шеттетіледі. Адамдарды барлы мірі ата баылауды астына тсіп, еркіндіктері мен бостандытары шектеледі. Саяси процеске атысысы келмесе де кейінгі зардабынан орып, кш, зорлыты арасында атысуа, орта­лыты ыына жруге мжбр болады.

леуметтік жне саяси рылымны зара байланыс тріне, билік субъектілеріні ызмет ыпалдылыы жне зара атынастарыны тиянатылыына байланысты саяси процесті траты жне трасыз етіп бледі. Траты жадайда билік институттары тімді, сенімді жмыс істейді, азаматтар да саяси іске белсенді атынасады. Саяси шешімдер дстрлі демократиялы жолмен абылданып жатады. леуметтік тсінбеушілік, кикілжіндерді азаматты йымдар здері реттейді.

Трасыз жадай детте оам мірі кйзеліске шырап, тыырыа тірелген шаында пайда болады. Оан халыаралы атынастардаы шиеленістер, соыстаы жеіліс, ндірісті зак уаыт лдырауы, кпшілік халыты л-ауатыны нашарлап, тмендеуі жне т. с. с. леуметтік кикілжіндер себеп бола­ды

3.Адамдар саяси процеске екі трлі атысады. Біріншісінде, саяси жйені шеберінде жмыс істейтін кілдік органдар арылы, екіншісінде, азаматтарды тікелей атысуы арылы саяси билікке сер етеді.

кілдік органдар арылы атысанда з араларынан за абылдайтын жне кнделікті мемлекетті басару ызметін атаратын адамдарды сайлайды. Олар белгілі бір млшерде сайлаушылар алдында жауап береді.

Тікелей атысу з кезегінде екіге блінеді. Біріншісі — институционалданып реттелген демократия. Онда азаматтар сайлау, референдум, плебисциттерге атысу арылы з кзарастарын білдіреді.

азіргі демократиялы оамда азаматтарды кбіні саяси белсенділігін білдіретін трі — сайлауга атынасу, Сайлау жйелі, за белгілеген уаытта ткізіледі. Президент, жоары за шыарушы органдарды мшелері детте 4—6 жыла сайланады. Бл мерзім міткерге берген уделерін орындауа жне саяси басаруды сабатастыын жаластыруа, тратылыын амтамасыз етуге жеткілікті деп саналады, Жергілікті органдар ысара мерзімге сайланады. Себебі, оларды алдында тран мселелер жеілірек шешіледі жне ала немёсе округте жадай жылдамыра згеріп трады. Кезекті сайлау кні за шыарушы орган немесе мемлекет басшысыны жарлыымен белгіленеді.

Референдумны бір тріне плебисцит (латынны арапа-йым халы жне шешім деген сздерінен шыан) жатады. Ол, детте, халыаралы атынастарда баса елді жерін шпен осып алан жадайда, халыты пікірін білу шін ткізіледі.

Саяси процеске атысуды екінші тріне баралы жиналыса (митингіге), шеруге, ереуілге атысу арылы саяси билікке ыпал жасау жатады. Баралы жиналыс бір мселені талылауа арналады. Ол саяси билікті не саяси серкені шешімін олдау не олдамау болуы ммкін. Оан кеп адам атысып, з кзарастарын білдіреді. Оны теріс жаы да бар. Мысалы, мндай жиналыста р трлі саяси кштерді масаттары кайшы келетіндіктен онда арандату рекетіне итермелеушілік, стамсызды, бзаылы элементтері кездесуі ммкін. Сондытан оны йымдастырушылар жаынан болсын, оан рсат беріп, баылау жасайын билік рылымдары жаынан болсын, асан ыптылыты, сатыты, тртіпті сатай білуді талап етеді.

Шеру (демонстрация) — белгілі бір идеяны, талапты жатаушы кпшілікті салтанатты жруі, саяси биліті рекетін ол­дау не оан арсылы білдіруге баытталады. Білікті йымдастырылан шеруді саяси арсыласа етер сері лкен болады.

Ереуіл — саяси ысым жасау масатында жмысты тотату, белгілі бір талаптарды абылдауа тырысушылы. Оны негізі себебі кбіне леуметтік-экономикалы жадайа байланысты келеді. ТМД елдерінде жалаыны бірнеше ай бойы берілмеуі, мір дегейіні крт тмендеуі, жмыс істейтін жадайды нашарлауы жне т. б. Ереуіл крес жргізушілерді аыры амалы болып табылады.

Аты аталандардан баса натылы жадайлара байланысты пикет ою, ашты жариялау, азаматты баынбаушылы жне т. с. с. болуы ммкін.

Сонымен атар айсыбір адамдарды саяси мірге атыспауы, шеттелуі де кездеседі. Оан азаматты оам мен мемлекетті арасында арсы байланысты болмауы, саяси ин­ституттарды жмысынан тілуі жне соан орай парысызды білдіруі, жалпы саяси жйені абылдамауы жне т. с. с. себеп болуы ммін.

Сонымен оамдаы азаматтарды саяси белсенділігі елдегі ішкі жадайа, саяси институттарды ыпалы мен рекеттілігіне, оамды кштерді ара салмаына, демократиялы дстрлер мен ережелерді жетілу дегейіне жне т. б. байланысты. Шын демократиялы оамда азаматтарды саяси белсенділігі—оны дамуыны, билік рылымдары мен азаматты оамны арасындаы кері байланысты дайы жетілдіруді тетігі болып та­былады.

3.Бгінде сайлау технологиялары — мкият талдап жасалынан жне дние жзіне наты олданылатын саяси технологияларды біртрі. Іс жзінде тотаусыз жріп жататын белгілі бір денгейдегі билік органдарына сайлаулар откізу процесі олара дайынды жасау немесе ткен сайлауларды нтижелерін зсрделеп, ой елегінен ткізу сайлау науандарын ылыми жаынан амтамасыз ету жне оны ткізу жніндегі тиісті кызмет тріне деген траты сраныстар нарыын алыптастырады.

Сайлаулар арылы атарылатын р трлі ызметтер мен ызмет орындарыны саны тым кп. Сайлау лауазымды ызметтерді кпшілігін алмастыратын тетік ретінде мемлекетті бкіл денгейі - орталытан жергілікті дегейге дейін, елді президентінен немесе кімет басынан жергілікті басару басшыларына дейін камтиды .

Бл жерде мына жадайды атап айткан жн: сайлаулар азіргі демократиялы оамдардаы саяси процесті ажырамайтын крамдас блігі болып табылады. Олар лкен саясата алаш адам жасайтын адама парламентті депутаты, губернатор немесе елді президенті болу ммкіндігіне жол ашады. Сонымен катар сайлау кезінде карапайым азаматтарды белсенді саяси мірге тартады. Олар здеріні мнін, мірдегі орнын, жоары мемлекеттік органдарды жеке крамына ыкпал ету ммкіндіктерін сезіне бастайды.

Осы нормаларды жиынтыы сайлау алдындаы креске бкіл атысушылар іс-кимылыны белгілі бір мнін ашады, оларды бірыай сайлау тртібі шеберінде рекет етуге мтылдырады. рбір елде осы елдерді тарихи, мдени, саяси-леуметтік даму ерекшеліктеріне байланысты алыптасан сайлау нормаларыны зіндік ерекшеліктері болатынына арамастан, сайлау жйелері жне оларды трлері туралы айтуа ммкіндік беретін кейбір орта принииптер бар. р сайлау жйесіні нендей бір сайлау технологпяларын олдануа катысты з ерекшеліктері болады.

Сайлау жйесі – бл саяси билікті занды трде алыптастыруды амтамасыз ететін ережелердін, дістер мен проиестерді жиынтыы.

Осыан байланысты сайлау жйесін ке мнде де, тар мнде де тсіну керек екенін айту керек. Сайлау жйесі ке мнінде оамды атынастарды жиынтыы болып табылады. Осы атынастар аркылы мемлекетті сайлау органдары алыптасады. Ал тар мнінде сайлау жйесі - депутаттык мандаттарды кандидаттар арасында сайлаушыларды дауыс беру нтижелеріне карай блу дісі. Сайлау жйелері сан алуан, соан карамастан оларды негізгі ш трге блуге болады. Бл - пропорциялык жйе, мажориторлык жйе, аралас жйе.

дебиеттер

1.Жамбылов Д.. Саясаттану. Алматы. 2003.

2.апесов Н. Саясаттану. Алматы. 2003.

3.Хан И.Г.Саясаттану. Алматы.2003.

4.Аристотель. Политика. Соч.В 4-х томах. Москва. 1971.

5.Гаджиев К.С. Политическая наука. Москва.1997