Бюджет тсінігі. Мемлекеттік бюджетті экономикалы мазмны. Бюджетті ерекше айналымы

Бюджет - ол жалпы аржы категорияа араанда блек, ерекше тран экономикалы категория. Оны аржыдан ерекшелігі тек ана абстракциянын баса дегейі мен аржылы байланысты р трлі дрежеде болуына байланысты. Сондыктан, кптеген аржылы байланыстарды ішінде бір-бірінен ерекше тратын блек арнайы салаларды бліп шыаруа болады. Сондай бір ерекше байланыс оамды кндылык нім блу аумаында мемлекет пен занды жне жеке тлалар арасындаы аржылы арым-атынас болып табылады. Бндай аржылы арым-атынасты жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекетті атысуымен болатын кндылык блу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды аткаруа арналан орталытандырылан аша аражаттар корын калыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлы аржылы арым-атынас мемлекеттік бюджет деген тсінікті экономикалы мазмнын рады.

азастан Республикасыны Бюджеттік кодексіні 4-бабында бюджетке келесідей тсінік берілген: «Бюджет — ол мемлекетті міндетгері мен функцияларын іске асыруын аржылык амтамасыз етуге арналан оны орталытандырылан аша оры». Бюджетті формасы - аржылы жоспар, материалды негізі - орталытандырылан ор, экономикалы негізі - жалпы экономикалы арым-атынас, занамалы белсендіруі - за.

Бюджет р мемлекетке зіні экономикалы, леуметтік жне саясатты функцияларын орындауа объективтік ашалай трде ажетті. Бюджет ай мемлекеттікі болмаса да мазмндары бірыай категориялардан алыптасады, яни салы, займдар, шыын жне таы басалары, сонымен атар олар бір оамды-экономикалы формациядан баска формацияа ауысса да здеріні мазмнын згерпейді. Дл осы ым бюджетті экономикалы категория деп длелдейді. Сондытан, бюджетті экономикалы тбі баса да экономикалы категориялара сай аша тріндегі жне соан сйкес материалды негізі бар ндірістік карым-катынаста жатыр.

Бюджет аржы жйесіні орталы тізбегі боландытан, ол сол аржыны барлы негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басаша айтанда, егерде «аржы» жалпы аша арым-атынас жйесі болса, яни мемлекеттік орталытандырылан аша орын алыптастыру жне пайдалану процесі, онда «бюджет» з алдына аша арым-атынас жйесін рады, яни бюджеттік орды калыптастыру жне пайдалану процесі. Бюджеттік ор кптеген коамды ажеттілік шыындарды (леуметтік, ораныс, т.б.) аржыландыруа арналан орталытандырылан аша оры.

Экономикалы дебиет (задар, монографиялар, оулытар, ылыми маалалар) беттерінде «бюджет» термині р трлі ымда пайдаланады, мысалы, аша аражаттарыны кірісі мен шыысы формасында немесе аша аражаттарыны негізгі орталытандырылан оры ретінде. Осыан оса, дебиетте мем-лекеттік бюджетке таы да келесідей анытама берілген: бюджет - ол аржылы жоспар; бюджет - ол басарушылы жоспар; бюджет - ол занамалы жат; бюджет - ол коммуникация ралы; бюджет - ол бюджеттік салы саясатты длелдейтін жат деген. Біра, бюджеттік салы саясатыны мазмны те ке, себебі оан мемлекеттік басару органдарыны негізгі функциялары, мемлекетті леуметтік-экономикалы дамуы мен фискалдык саясатты крсеткіштері, бюджетті крсеткіштері таы баса крсеткіштер мен ережелер кіреді.

«Бюджет» деген кптеген ыма сйене отырып, ол келесідей тсініктемелерден калыптасады деп айтуа болады:

• ол з алдында жеке бір экономикалы категория;

• ол мемлекетті аша аражаттарыны орталытандырылан оры;

• ол экономиканы реттеуге арналан рал (бюджеттік механизм арылы);

• ол мемлекетті негізгі аржы жоспары;

• ол барлы бюджеттік арым-атынаса атысушылар міндетті трде орындайтын за.

Бюджет экономикалы арым-атынаса негізделгендіктен объективтік трде сипатгалады. з алды бюджеттік сала болуы адамзатты субъективтік пікіріне байланысты емес, е алдымен ол оамдык ндірісті дамуына керекті орталытандырылан ресурстара, мемлекетті табиаты мен функцияларынан туатын объективтік ажеттілікке байланысты. Акша аражатгары ресурстарын орталыктандыруды экономикалы жне саясатты мні те зор, себебі олар мемлекеттін жоспарлаан шараларын іске асыруды негізгі кралы, біріккен экономикалы жне аржылы саясатты жргізуге ажет болып табылады.

Сондытан, Бюджет кодексіде мемлекеттік бюджетке мынадай тсінік берілген - ол «республикалык жне жергілікті бюджеттерді арасындаы арама-арсы теу операцияларын есептемегенде сараптамалы апарат ретінде пайдаланатын жне бекітуге жатпайтын осындысын райтын жалпы бюджет». Сонымен атар, «мемлекеттік бюджет» термині - мемлекет крастыратын жне баскаратын орталытандырылан бюджеттік ор маынасында да пайдаланады.

Бгінгі кнгі мемлекетті бюджеті аржылы карым-атынастаы р трлі катысушыларды леумелік-экономикалы мдделерін алыптастыратын крделі жне кп міндет атаратын рал. Бюджет арылы орталы пен айматар арасындаы леуметтік шыындар мен салы блу, ебекаы мен кіріс жніндегі ымыраа (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер блу арылы мемлекет орталы жне жергілікті мдделерді алыптастырып іске асырады. Ал бюджет экономикалы жат ретінде оамны саясатгы жне леуметтік дамуын крсетеді.