Экономиканы басару ретіндегі мемлекеттік бюджетті рлі мен мні
Мемлекеттік бюджетті, жалпы баса да экономикалык ка-тегориялар секілді мемлекет белсенді трде болаша жне аымды леуметтік-экономикалы міндеттерін наты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті зінійымдастырушылы функциясын іске асыруды маызды ралы ретінде олданып, оны экономиканы басаруды сершіл ралына айналдырады. Бюджетті экономикалы басаруды ралы ретінде пайдалануы мынадай мацызды асиеттерімен длелденеді: ол за кшіне ие; мнда огамды ндірісті дамуына баытталан, оны тиімділігін жоарлатуа, оам мшелеріні мтаждытарын анааттандыруа арналан бадарламалар тікелей крсетілген. Бюджеттік атынастарды пайдалану ыты формада болан-дыы оан те лкен тырлы жне йымдастырушылы мн береді.
Экономикада тауарлы-аша атыиас боландытан экономи-калы пропорциялар екі формада крініс табады, яни натуралды-затты жне нды (ашалай).
Ішкі нім блуді ашалай формасыны біршама дербестік болуыны салдарынан оамды цірісті нды рылымын реттейтін ммкіншілік болады жне ол ажетті экономикалы нтижеге жеткізеді. ндылы ралдарды (аржы, бюджет, несие жне т.б.) пайдалану мемлекетке коамды ондірісті крылымын жетілдіру мен экономикалы процестердін тиімділігін жоарла-туа ммкіндік береді.
Реттеу ралы ретінде мемлекеттік бюджет экономика-ны салалык жие аумакты пропорцияларын жетілдіруде, ндірістен тыс салаларды дамуын реттеуде, карлш ресурстарын жалпы мддеге сйкес айта блуде пайдаланады. Ол ебек, аша жне материалды ресурстарды пайдалануын ынталандыру, экономиканы барлы тізбектерінде жйелі баылауды іске асыру мен баса да леуметтік-экономикалы масаттарды шешуге ммкіншілік береді. Экономиканы баскаруды белсенді ралы ретінде мемлекеттік бюджетті айтуа болады, себебі бюджет негізі - бюджеттік атынастар оамды ндіріс дамуы мен оны тиімділігін жоарлату мдделерініц алуан-алуан баытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюдлсетті - экономиканы басару кралы ретінде сипаттайотырып, бл ралды ролі объективті алдын ала аныталанын айрыкша айту ажет. Оан длел, біріншіден, экономикалы байланыстарды жалпы реттеу нтижесінде бюджеттік атынастарды негізгікаржы жат арылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджетті блу табиаты негізінде оны оамды ндіріске сер ететін маызды экономикалык рал ретінде пайдалану. Бюджетті мні менролі онын экономикалы рал ретіндегі ерекшілігімен длелденеді, яни ол оамды нім блу саласыны ке пайдаланатын нды ралы болып табылады.
Экономиканы дамуына байланысты оны басару кралы ретінде бюджеттік баылауды мні лаяды. оамды ндірісті аукымы нерлым ірі болса, сорлым экономиканы су каркыны жоары, сондыктан аша аражаттарын уаытында алыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін баылау те маызды.
Бюджетгі рлі экономиканы ынталандырушы есебінде ар-найы бюджеттік механизм арылы іске асырынады. Осы механизм-нін арасында объективтік трде бар атынастарды экономиканы даму мддесінде пайдалаігуды ммкіншілігі болады. Бюджеттік механизм - ол бюджеттік атынастарды йымдастыруа мемлекетті растыран жне пайдаланатын арнайы формалар кешені мен аржылы ресурстарды оамды іс-рекет салалары, экономика салалары жне елді ауматар арасында айта белуді амти-тъш діс-тсілдерді жйесі.
Бюджетгік механизмні объективтік негізі Мемлекеттік бюджетгі экономикалы мазмньга райтын блу атынастар процестері болып табылады. Экономикалы категория ретіндегі бтоджетті зіні ішкі рылымы бюджетгік механизмні ішінде р трлі тізбектер бар екенін длелдейді. Сондытан, бюджеттік механизм рылымында кірістер, шыыстар, бюджетаралы бай-ланыстар сиякты бюджеттік атынастар топтары жне солара сйкес аша аражаттарын айта блуді р трлі формалары мен дістерін енгізеді. Сол себепті бюджетгік механизмде бюджеттік катынастар крінісіні формаларына туелді келесі рылымды тізбектерді блуге болады, олар: аша аражаттарын мемлекет гарапына жмылдыратын дістер; р трлі іс-рекет салаларына бюджеттік аражаттар беру мен бюджет алыптастыратын тртіп пен формалар; ішкі бюджетгік блу мен айта блу жне олармен маневр жасайтын дістер.
Бюджетгік механизмні жоары айтылан тізбектері з алдына сйкес элемеиттерден алыптасады. Мысалы, акша аражатгарды ж'мылдыратын бюджеттік механизм салыгы жне салытык емес аржыресурстар тсетін дістермен сипатталады жне здеріні лпетгерін наты кіріс трлерімен (осымша на салы, акциздер, млік салыы жне т.б.) іске асырылады. Мекемелер, ксіпорыіщар мен йымдарта бюджетгік аражаттар жіберу механизмі р трлі принциптер негізі мен бюджетгік аша беруді р трлі формарлары арылы іске асырылады. аржы ресурстарын ішкі бюджеттік блу мен айта блу механизмі бюджет жйесіні сйкестік буындары тарапына бюджет аражаттарыны белгілі блігін бекіту мен бюджеттік ретгеуді р трлі дістерімен сипатгалады.
Бюджеттік механизмні р крылымды буыны мен элементіне здеріні орындайтын міндеттеріне сйкес функционалдык ерекшеліктері тн. Біра, бюджеттік механизмні буындары мен элементтері здеріні катыстылы дербестігіне арамай бірттас болып ызмет аткарады, яни барлык крылымды буындар мен элементтерді зара байланысты рекеттері бюджеттік механизмні бірыай іс-рекеттін амтиды.
Сонынен, мемлекет экономиканы басаруда бюджеттік меха-низмді белсенді трде пайдаланады. Ол леуметтік-экономикалы дамуды маызды баыттарына аша каражаттарыны осылы-мын кшейтуде, сол баыттара сйкес экономиканы салалы жне ауматык крылымын жетілдіруде, жалпы барлы ресурстар турлерін тиімді пайдалаііуда елеулі рл атарады. Сонымен катар, мемлекеттік бюджет зініц барлы крініс жне пайдалану формаларында экономиканы баскаруды кралы ретінде болса, оам-ды ндіріске аржылы кжат, экономикалык; тта жне ынта трлерінде интегралды сер етеді.
- Негізгі аржы жоспары ретіндегі біоджетті мні жне оны экономиканы реттейтін баса да каржылы ралдар арасындаы ролі
Бюджет аржылы жоспар ретінде, бір жаынан, экономика салалары мен іс-рекет салаларыны аржылы жоспарларына негізделеді, ал екінші жаынан, ол кбінесе оларды аныктайды. Мемлекетгік бюджетті елді негізгі аржы жоспары деп айту, оны объективтік категория тріндегі экономикалык табиатына айшы келмейді. Себебі, «мемлекеттік бюджет» термині з сипатына байланысты екі ор трлі тсінікте колданылады, біріншісі - бліп тратын катынас саласына жатады, екіншісі - адамзат іс-рекет процесінде пайдаланатын объективтік форманы крсетеді. Мемлекеттік бюджетті елді негізгі каржы жоспары ретінде бо-луы бюджеттік атынастын ерекшелігіне байланысты, яни коамдык німді нды блісті айрыша саласы ретінде, Сондытан, экономикалы категория трінде мемлекеттік бюджетті объективтік табиатыны мнін оып білу жне оны бюджеттік атынас-ты пайдалануды формасын крсететін аржы жоспар ретіндегі мнін талылау те маызды.
оамды айта ндірістегі мемлекеттік бюджетті рлі е алдымен осы бюджет (сірісе шыындары) арылы лтты табыс жне жалпы ішкі німді блу мен айта белу процестерімен аныталады. Ол аша аражаттарын экономика секторлары, іс-рекет салалары мен ауматар арасында бле отырып, жалпы экономикаа сер етеді, себебі ол барлы лтты шаруа-шылытыц бюджеті. Экономиканы реттейтін баса аржылы ралдар арасындаы бюджетті рлі зіні ерекшеліктерімен сипатталады. Бюджетті ерекшеліктері ретінде келесілерді айтуа болады:
• бюджет мемлекетті олында лтты табыстын бір блегін оашаландыруа байланысты айта боліс атынастарыны ерекше экономикалы формасы жне табысты сол блігін
бкіл оам мен оныц рбір аумактарыныц мтаждытарын амтуа пайдаланады;
• бюджет арылы лтты табыс немесе сирек - лтты байлы экономика салалары, ел ауматары мен оамды іс-рекет салалары арасында айта бліс атарылады;
• бюджетгік айта бліс пропорциялары аржыны баса буындарына араанда кобінесе лайтылан айта ндірісті жалпы мтаждарымен жне оам дамуыны р тарихи кезеінде оны алдында тран міндеттемелерімен аныталады;
• бюджеттік айта бліс аумаы мемлекеттік аржы рамында орталы орынды алайды, себебі бюджет аржыны баса буындарымен салыстыранда бастапы дрежеде.
Біра мемлекетгік бюджет оамдык онімді кндыбліс саласында бастапы дрежеде боландытан бл оны экономиканы басарудын орталандырылан жаллымемлекеттік ралына - республиканы негізгі аржы жоспарына айналдырады. Бл дрежеде бюджет аржы ресурстарыны блігін орталандыру негізінде мемлекет арастыран леуметтік-экономикалык; дамуды каржыландыруын камтиды, екінші жактан осымша резервтер айындау мен салалык крсеткіштерді жасартуа белсенді серін тигізеді.
Мемлекеттік бюджетті баса каржы буындары арасын-даы орны мен мнін келесідей аныктауа болады. Біріншіден, бюджетті аржы жйесіні баска буындарынан айырмашылыы - ол оамны экономикалык; жне леуметтік дамуды негізгі баыттарында пайдаланатын оамдык нім ныны бір блігіні айналымымен байланысты бліс атынастарды ке комплексіні бейнеленуі. Бл мемлекетке бюджет аркылы барлы ел ауымында нды бліс процестерін орталытандыра басаруа ммкіншілік береді. Екіншіден, бюджет барлык кірістер мен шыыстарды баса баланстары, аржы жоспарлар, несиелік жне кассалы жоспарлармен тыыз байланыста. шіншіден, мемлекеттік бюджет алыптастыру процесінде макроэкономикалы, аржылыжне ндірістік крсеткіштер талданады жне аныкталады, аржы-несиелік жйені барлы буындарыны байланыстары йлестіріледі, сонымен атар экономикалы жне леуметтік даму крсеткіштері каржы жне несие ресурстарымен тжырымды киыстыруа жетеді.