Бюджеттік жйені ызмет ету принциптері. Бірттас жне федералды мемлекеттердегі бюджеттік жйені ерекшеліктері
азастан Республикасыны бюджеттік жйесі ынтыматык, толыу, бірізділік, басымдылы, шынайшылы, жайдарылы, дербестік, жауаптылы, тиімділік жне нтижелілік принциптерге негізделеді. Бл принциптер арасында басты болып ынтыматы жне дербестік принциптері саналады, олар бюджеттік процесті йымдастыруды да негізгі принциптері болып саналады. Бюджеттік кодексте жоарыда айтылан принциптерді р біреуіне тсініктеме берілген.
Ынтыматы принцип- бюджеттік жйені йымдастыру-экономикалы орталытандыру дрежесін крсетеді. Е толы трде бл принцип Кеес Одаыны бюджеттік жйесінде болды. азіргі езенде жергілікті билік органдарыны дербестікке ие боланына жне олара аржылы ресурстармен билік жргізу жнінде бірсыпыра ы берілгеніне байланысты ынтыматы принцип босасытылып алды.
Республика аумаында рекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шыыстар жалпы бірыай жйесі бар екені осы ынтыматык принцип арылы длелденеді. Бл принцип бюджеттік жоспарлау дістемесі мен йымдастыру бірлестігіне жне жоспарлау мен леуметтік-экономикалы болжамдау зара байланысына кепіл береді. Осы принципті негізінде занамалы, кілдік органдар жаынан бюджет аражаттарыны озалысына тиімді баылау жргізіледі.
Бюджеттік жйеяі ынтыматы принципі бірыай ыты база, бірыай бюджеттік жіктеу арылы бюджеттерді сапа тізу бюджеттік процесті іске асыруда бірыай шаралар пайдалану, статистикалы жне аржылы акпарата ажетті бюджеттік жаттар формаларыны бірлестігі, бірыай аша жйесі, бірыай леуметтік-экономикалы жне салытык саясатпен амтамасыз етіледі. Бл принципті колданан бюджетті крастыру мен бекітуде кбінесе артышылыы бар бюджеттік баптарды болмауына серін тигізеді.
Толыу припципі- бюджеттер мен лтты орда республиканы занамаларымен карастырылан, объективті жне сенімді крсеткіштер негізіндегі кірістер мен шыыстар толы клемінде болуын адаалайды. кіметте бюджетте арастырыланнан баса ешкандай да кірістер мен шыыстар болуы тиісті емсс. Сонымен атар, бюджет аражаттарын пайдалануда есепке жатызуды зара талаптары мен талаптар ыына жол беру жіберілмейді. Бюджетті толыу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто тсініктері байланысты. Бюджет-брутто мемлекетті кірістер мен шыыстар бойыиша барлы каржы операцияларын крсетеді. Ал бюджет-нетто тек кана бюджет баптарыны алдытарын крсетеді, яіш р бап бойынша кіріс тсіруге жмсалан шыындарды аланнан кейінгі тсімдерді крсетеді.
азіргі кезеде лемдік тжірибеде бл принциптщ лайытылыы шамалы деп есептеледі, себебі оны олдану бюджетті ажетті емес з алдына блек болатын шыыстармен толтыруы ммкін. азастанда мемлекеттік аржы ралдарын алыптасуда орталытырылан діс колданады, сондыктан 1998 жылдан бастап барлы бюджеттен тыс орлар жойылан.
Шынайшылы принципдеген бюджетті абылданан крсеткіштеріні республика мен айматардын леуметтік-экономикалы дамуыны ортамерзімді жоспарлары жне ортамерзімді фискалдык саясатты бекітілген параметрлері мен баыттара сйкестігі. Сондытан бюджет крсеткіштеріні шынайшылыы экономика ахуалы жне ндіріс клемін объективтік баалау мен леуметтік-экономикалык даму жоспарыны макроэкономикалы крсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылык принцип бюджет аткару жнінде есеп беруді брмалауыи болдырмау мен жогоа ажет. Ол мемлекетті каржы операцияларын ділетті крсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын арастырады. Шынайшылы даму болжамдар мен бадарламалар керсеткіштері жне бюджеттік резервтер барлыымен уатгандырылан негіздегі барлы кіріс кздері мен шыыс баыттары есептемелерімен длелденіп аныталады.
Бюджет жйесіні жайдарылы принципібекітілген бюджет пн оны аткару есебі жнінде баралы апарат ралдарында жариялауын керек етеді. Бл оам мшелеріні р біреуіне мемлекетгі болаша кірістері мен шыыстары, сіресе аражат шыындарыны негізгі баыттарымен, оны ішінде леуметтік салаа арналан аражаттар клемімен танысуа ммкіншілік береді. Жайдарылы принципті тсінігіне толыыра сипаттаманы былай беруге болады — ол бюджеттік занамалар аумаындаы нормативтік-ыты актілер, бюджеттер мен оларды атару жніндегі есептер жне фискалды саясат жнінде баса да апараттарды міндетті трде жариялау, бюджет процесіні ашытыы мен мемлекеттік аржы баылау жргізу.
Жергілікті бюджеттерді жнді мен тиімді іс-рекетті шарттары болып дербестік пен тегерулік табылады. Бюджеттерді дербестік принципімаында оларды кірістері здік айнар кздеріні тсімдері арылы алыптасу мен сол кірістер клемінде ана пайдалану баыттары аныталуы тсініледі. Бл принципті олдану р дегейдегі бюджеттер арасында тсімдерді траты трде блуін кірістіру мен оларды жмсау баыттарын анытау жне мемлекеттік басаруды барлы дегейлерін бюджеттік занама негізінде бюджеттік процесті з еркі іске асыруына кы берумен амтылады.
Бл принцип билікті кілетті жне атарушы органдарыны айматар дегейінде аржы ресурстарды пайдалану мен жмсау жніндегі ытарын бірсыпыра кеейтеді, себебі жергілікті бюджеттерді атаран процесте осымша алынан кірістерді жоары дегейдегі бюджетке айтарып алуы мен жергілікті бюджеттер осымша ресурстармен амтылмаса олара осымша шыындар салуы жіберілмейді.
Бюджеттерді дербестігін бюджет жйесіні барлы буындарыны тсімдер кздері замен бекітілу мен бюджет ралдарын
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердін кіріс пен шыыстары федерация мшелеріні бюджеттеріне, ал федерация мшелері з кірістері жне шыыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Бірттас мемлекеттерде жергілікті бюджеттер з кірістері жне шыыстарынен республикалык бюджетке кірмейді, яни олар дербесті болады. Жоары экономикалык жне леуметтік тиімділікке жетушін шыыстар нерлым жергілікті кімші-аумакты бірлікке жаын болуы ажет, себебі сол бірлік мдделеріне жмсалатын шыыстар.
Мемлекет бірттас немесе федералды болсын оларды бюджеттік жйелерінде бюджеттер р трлі дегейде оашалану мен дербестігі болуы ммкін, біра та орталы бюджет маында леуметтік-экономикалы процестерді басаруды орталытандырылан дегейге байланысты тменгі тран бюджеттерге атынасты белгілі бір реттеуші рлі саталады. азастан Республикасында, екі буынды бюджеттік жйе олданылады - республикалы бюджетжнежергілікті бюджеттер.