Бюджеттік рылым. Бюджеттік атынастар мен бюджетаралы байланыстар.

Мемлекетті ксіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халык арасындаы аржылы атынастарды бюджеттік атынастардеп атайды. Бл атынастарды аржылы атынастар блігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет атысатын бліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік мтаждыты амтамасыз етуге арналан акша ралдарыны орталытандырылан орды алыптастыру жне пайдалану байланысынан трады.

Бюджеттік атынастар мен бюджетаралы байланыстар аржылы ресурстарды алыптастыру, бліс жне кайта бліс процестері арылы белгілі болады. Олар з арнауы мен наты іске асуы бюджеттік жйе арылы крінеді, яни барлыы р трлі денгейдегі бюджеттер, бюджетаралы араатынастар мен бюджеттік жайластырушылы арылы.

Бюджеттік крылым - ол елді мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жйені йымдастыруы жне оларды зара байланысыны йымдастырушылы формалары. Бюджеттік жайластырушылы тсінігі бюджеттік жйені рылымын, бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жйе мен бюджеттерді ру принциптерін енгізеді.

Бюджеттік крылым елді мемлекеттік рылымды формасымен аныталады жне билікті орталы пен жергілікті органдарыны республикалы жне жергілікті бюджеттерді растыру, арау, бекіту мен атару, кірістер мен шыыстарды блу жніндегі кілеттіліктерін реттейтін ыты нормалара негізделеді. Блар бюджеттік жйені буындарын райды, ал оларды зара байланысы бюджетаралы атынас механизмі арылы іске асады.

азастан Республикасыны бюджеттік жайластырушылыы мемлекеттік рылымны бірттас формасына сйкес, мнда елді кімшілік-ауматы бірліктерінде автономия да, мемлекеттілік те жо. Олар барлыы біріккен ыты актілерге, билікті біріккен органдарына, саясатты, экономикалы жне леуметтік процестерді орталытандырылан басаруа баынады. Жалпы айтанда, бюджеттік рылым рекеттегі негізгі ыты актілер жне экономикалы-леуметгік процестердегі бюджетті рлі мен мні арылы аныталады.

Бюджеттік процестегі жоары жне тмен тратын бюджеттер арасындаы бктемелеуленген атынастарды бюджетаралы атынастар деп атайды. Бюджетаралы атынастар жйесі тек ана республикалы бюджет пен республиканы айматар бюджеттері арасындаы атынастардан трмайды, оан айматар ішіндегі облысты жне ауданды бюджеттер арасындаы атынастар да кіреді. Бюджетаралы атынастарды негізі болып мемлекеттік басару дегейлеріні кілеттілігі мен функцияларын айын шектеу, бюджет дегейлері арасында кірістер мен шыыстарды блу дістеріні бірлестігі табылады.

Бюджетаралык атынастар белгілі принциптерге негізделеді. азастан Республикасьны Бюджеттік кодексінде келесі бюджетаралы принциптер мазмндалан:

• тмен тран бюджеттерді жоары тран бюджеттермен
аракатынасындаы тебе-тендік;

• тсімдерді келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып, оларды тиімді блу;

а) тмен тран бюджеттер маында тиянакты сипаттары бар, сырты факторлардын серіне туелсіз салытык жне салыты емес тсімдер бекітіледі;

) мемлекеттік мекемелер корсеткен ызметтерге тленген тлемдер салытык жне салыты емес тсімдер ретіндесол ызметтерді аржыландыратын бюджетті кірісі болып тседі;

б)айта бліс сипатты жне салыты базасыны жайастыруы бір алыпты емес салытар бюджеттік жйені нерлым дегейіне бекітіледі;

в) салыктармен бюджетті баса міндетті тсімдері нерлым оларды жоары дрежеде жинайтын бюджет дегейіне бекітіледі;

г) тиянаты ауматык салыкты база бойынша жинайтын салытар жергілікті бюджеттер маына бекітіледі.

• кімшілік-ауматы бірліктер бойынша бюджеттік дегейлерді амтамасыз етуді теестіру;

• жергілікті атарушы органдардыц млшерлес дегейде мемлекеттік ызмет крсетуді амтамасыз ету;

• мемлекеттік кызметті максималды тиімді жне нтижелі крсету, яни мемлекеттік кызмет крсетуді нерлым соларды тиімділік жне нтижелік трде ндіретін жне крсететін мемлекеттік органдар маына бекіту;

• мемлекеттік ызмет крсету дегейді оларды алушылара максималды жаындату, яни мемлекеттік ызмет саласын жоарлату мен оларды алушыларды сраныстарын жаксы білу шін кызмет атаруды бюджеттік жйені нерлым тменгі дегейіне беру;

• алынан ресми трансферттер мен несиелерді тиімді жне бекіткен масатта пайдалану маындаы рбір бюджет дегейіні жауапкершілігі.

Тжірибеде бюджетаралы атынастарды реттеуді р трлі формалары бар. Олар бюджет денгейші р біреуіні салыты иотенциалы, айматарды мктаждыктарын объективті баалау нтижесі мен бекітілген натуралды нормаларды есебі арылы аныталады. Республиканы Бюджеттік кодексі бойынша бюджетаралы атынастар реттеуді формалары ортамерзімді фискал-ды саясата сйкес таайындалады.

Республикалы жне облысты, республикалы маызы бар алалар мен астана бюджеттері арасындаы бюджетаралы а-тынастарды реттеу формалары жнінде ресми трансфертгер мен бюджеттік несиелер олданылады. Ал облысты жне ауданды, облысты маынадаы ала бюджеттері арасындаы бюджетаралык атынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер жне кіріс блу нормативтер арылы реттеледі.

Трансферттер механизмі бюджеттік ретгеуді біріккен дістемемш камтамасыз ету мен бюджетаралы атынастар а-лынтасуыны субъективтік трде болмауы шін олданылады. Трансферттер нормативті-блшекті діс негізінде есептеледі, сон-дытан ол ауматарды бюджеттік кірістерін клбеулі теестіру менолара аржылы жрдемді бріне бірдей тртіппен крсетуге ммкіншілік береді.

Жаа Бюджеттік кодекске сйкес республика бюджеті жаа рылымда алыптасады. рылыма келесі белімдер кіреді:

1.Кірістер:

• салытык тсімдер;

• салыты емес тсімдер;

• негізгі капитал сатуды тсімдері;

• ресмитрансферттертсімдері.

2. Шыындар;

3. Операциалы алды;

4. Таза бюджеттік несиелеу - бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді теу;

5. аржы активтер операциялары бойынша алды – аржы активтерді сатып алу, мемлекетті аржы активтерді сатуды тсімдері;

Таырып бойынша теориялы білімді баылау жне зін-зі тексеруге арналан сратар:

1. Бюджеттік жйе дегеніміз не?

2. Бюджетті андай трлері бар?

3. Бюджеттік жйені анша принциптері бар?

4. Шынайшылы принципі дегеніміз не?

5. Бюджеттік атынастар дегеніміз не?

6. Республикалы бюджетті рлымы андай?

дебиеттер тізімі:

1. азастан Республикасыны Конституциясы

2. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі

3. Законы Республики Казахстан: О налогах и других обязательных платежах в бюджет от 24.04.2014 г. № 2235 с изм. и доп. от 23.01.01 г. № 147-II; О государственном контроле при применении тансфертных цен от 05.01.01 г. № 136-II; Краткие комментарии к ЗРК.- Алматы: Lem, 2013.- 207 с.