Бюджет тсімдерін жіктеу

Тсімдерді жіктеу - ол Бюджеттік кодекс пен баса да занамалык актілермен аныкталан кірістерді алыптастыратын айнар кздерін белгілейтін барлы дегейдегі бюджеттер кірістеріні топтастыруы. Белгілі сипаттар бойынша барлы дегейдегі бюджеттерді барлык тсімдері санаттара (категориялар), сыныптара, ішкі сыныптара жне ерекшеліктерге жіктеледі. Экономикалы белгілерге байланысты тсімдер санаттар бойынша топтасады, тсімдерді трлері мен айнар кздеріне байланысты сыныптар мен ішкі сыныптара блінеді, тлем немесе тсімні трлеріне байланысты ерекшеліктер топтарын рады.

Тсімдерді осы жіктеу топтарына алты табадан тратын топтасулык код беріледі. Бірінші таба тсімдерді тлету дісі бойынша блінетін белгісі арылы оларды санатын крсетеді. Мысалы, 1 деген цифр осы блімде салыты тсімдерге жататын барлы тлем трлері, 2 — салыты емес тсімдер, 3 — негізгі капитал сатудан тскен тсімдер, 4 — ресми трансферт тсімдері, 5 – берілген бюджеттік несиелер теу мен аржылык активтер сатудан тскен тсімдер жне кіметтік займдар бар екенні белгілері.

Келесі екі цифр тсімдерді трлеріне байланысты сыныптара блінгенін крсетеді. Мысалы, 01 - ол табыс салыы, 05 - ол тауарлар, ызметтер мен жмыстар бойынша ішкі салытар жне басалары. Содан кейін тлемні наты тріне байланысты ішкі сыныпты крсететін бір цифр келеді. Мысалы, 1 - ол корпоративтік табыс салыы, 2 - акциздер, 3 - табиатты жне баса ресурстарды пайдалану жніндегі тсімдер мен таы басалары. Соы екі цифр тлемні кайнар кзі мен сол тлемні наты тлеушісін крсететін ерекшелік белгісі. Мысалы, 01 - ол резиденттер - зады тлалардан корпоративтік табыс салаы, 02 — ол резидент емес - зады тлалардан корпоративтік табыс салыы жне т.б.

Барлык тсімдер бюджеттер дегейлері арасында кірістер жіктеуіне сйкес блінеді. Сондытан Бюджеттік кодексте бюджетті рбір дегейі бойынша сйкестік тсімдер аныталып бекітілген. Мысалы, республикалы бюджет кірістеріні 1 санаты «Салыты тсімдер» бойынша таайындалан:

01 сынып - Табыс салыы;

1 ішкі сынып — Корпоративтік табыс салыы;

1 ерекшелік - Резиденттер - зады тлалардан корпоративтік табыс салыы (код 101101);

2 ерекшелік - Резидент емес - зады тлалардан корпоративтік табыс салыы (код 101102) жне осылай жаласа береді;

05 сынып - Тауарлар, жмыстар жне ызметтер бойынша ішкі салытар;

1 ішкі сынып - осымша на салы;

01 ерекшелік - азастан Республикасыны аумаында ндірілген тауарлар, орындалан жмыстар мен крсетілген ызметтер бойынша осымша на салы (105101);

02 ерекшелік — Ресей Федерация аумаынан шыан жне импортталан тауарлардан баса азастан Республикасыны аумаына импортталан тауарлар бойынша осымша на салы (код 105102);

04 ерекшелік - Резидент емес шін осымша на салы (код 105104) жне осылай жаласа береді;

2 ішкі сынып - Акциздер;

29 ерекшелік - азастан Республикасыны аумаында ндірілген газ конденсатын оса шикі мнай (код 105229);

41 ерекшелік - азастан Республикасыны аумаына импортталан спиртті барлы трі (код 105241) жне осылай жаласа береді;

3 ішкі сынын - Табиатты жне баска да ресурстарды пайдалананнан тскен тсімдер;

02 ерекшелік - стеме пайдаа салынатын салы (код 105302);

5 ерекшелік - Бонустар (код 105305);

6 ерекшелік - Роялти (код 105306) жне осылай жаласа береді;

06 сынып - Халыкаралы сауда мен сырты операциялар бойынша салытар;

1 ішкі сынып - Кедендік тлемдер;

02 ерекшелік - Сырттан енгізілетін тауарлар бойынша кедендік баж (код 106102) жне осылай жаласа береді;

07 сынып - Баса да салыктар;

1 ішкі сынып - Баса да салытар (код 107109 республикалы бюджет тсімдері, код 107110 жергілікті бюджет тсімдері).

Бюджеттік жіктеуде осы жоарыда келтірілген мысала сйкес баса да тсімдер санаттары блінген.

Бюджеттік шыындарды ашыктан-ашык белгілер бойынша жіктеу олардыц экономикалык процестердегі ролі мен мнін айындалуына себепші болады. Теория мен тжірибеде бюджст шыындарын жіктеу бірнеше белгілер аркылы іске асырылады. Е алдымен бюджеттік аражаттарды мемлекеттік басару дегейлері бойынша блуіне байланысты шыындарды ауматы жіктеуін айырады (республикалы, облыс жне аудан бюджеттерінін шыындары).

3. Бюджет шыыстарын жіктеу. Бюджет шыындарын экономикалы жіктеуі бюджеттік аражаттарды жоспарлау мен пайдалануда маызды мні бар, себебі мндай жіктеу бюджеттен экономиканы дамуы мен лаймалы кайта ндіріске аражаттар блінуіне байланысты. Бл белгі бойынша аымдаы шыындар (аымдаы бюджет) жне іргелі шыындар (даму бюджеті) жекеленеді.

Аымдаы шыындар болып мемлекеттік билік органдары, жергілікті зін-зі басару органдары мен бюджеттік мекемелерді іс-рекетін, трансферт формалар арылы баса бюджеттер мен экономика салаларына мемлекеттік жрдем крсетуді камтамасыз етуге арналан бюджет шыындарыны бір блігі табылады. Траты сипатта болатын мндай шыындар клеміне мемлекеттік ттынуа жмсалатын шыындар сомалары кіреді, яни экономикалы жне леуметтік инфрарылым мен экономиканы мемлекеттік салаларын стауа, азаматты жне скери сипаттаы тауарлар мен ызметгерді сатып алуа, мемлекеттік мекемелерді аымдаы шыындарын теуге.

Бюджетті іргелі шыындары - ол инновациалы жне инвестициялы іс-рекетті аржыландырумен байланысты мемлекетті аша аражат шыындары. Оларды рамына бекітілген инвестициялы бадарламалара сйкес блінетін шыындар, бюджеттікнесие ретінде берілетін инвестициялы масаттаы аражаттар, рылыс пен инфрарылым дамуына арналан шыындар, ылым, капитал жне апаратты жйе ру мен дамуына салынатын инвестициялар кіреді.

Бюджет шыындарын жіктеуді келесі маызды белгісі — ол бюджет аражаттарын функционалды жне ведомстволы баыттар бойынша блу. Бюджеттік кодексте келтірілген анытама бойынша бюджет шыындарын функционалды жіктеуі маында «республикада мемлекеттік саясатты іске асыру мен мемлекет функцияларын орындауын крсететін функционалды жне ведомствалы белгілер арылы бюджет аражаттарын жмсау баыттарын анытайтын дегейдегі бюджеттер шыындарын топтастыру» айтылады.

Бюджеттік кодекске сйкес шыындар функционалды топ, функционалды ішкі топ (ішкі функция), кімші, бадарлама жне кіші бадарламалара блінеді. Тсімдер жіктеуі секілді бюджет шыындарыны жіктеу дегейлеріне де он ш белгіден тратын код таайындалан, Бюджеттік жіктеуде барлы шыындар салалык белгілер мен функционалды баыттарына байланысты 13 функционалды топа бірлестірілген жне олара екі цифрден тратын код таайындалан. Мысалы, 01 - ол жалпы сипаттаы мемлекеттік ызметтер, 02 - ораныс, 03 - оамды тртіп пен ауіпсіздік, 04 - білім беру, 05 - денсаулы сатау жне т.б.

Келесі екі цифрдан тратын код рбір функционалды топ ішіндегі бюджеттік аражаттарды жмсайтын наты баыттарды крсететін функционалды ішкі топ болады. Мысала, 01 функционалды топ (жалпы сипаттаы мемлекеттік кызметтер) келесі ішкі топтара блінген: 01 - ол мемлекеттік басаруды жалпы функцияларын орындайтын кілдік, аткарушы жне баса органдары; 02 - аржылы іс-рекет; 03 - сырты саясатты іс-рекет жне т.б. Функционалды 02 топ (ораныс) рамына 01 - скери мтаждар, 02 - ттенше жадайлар бойынша жмыстар йымдастыру жне т.б. ішкі топтар кіреді.

Бюджеттік бадарламаларды жоспарлау, негіздеу мен іске асыруына жауапты мемлекеттік органдар сол бюджеттік бадарламаларды кімшісі болады жне олара ш цифрдан тратын код таайындалады. Мысала, 01 функционалдык; топ, 01 ішкі топ бойынша келесі кімшілер блінеді: 101 - Р Президентіні кімшілігі; 102 - Р Парламентіні Шаруашылы басармасы; 104 - КР Премьер-министріні кенсесі жне т.б.

02 функционалды топты 01 ішкі тобы 208 - Р ораныс министрлігі, 678 - Р Республикалык гвардиясы; 02 ішкі тобы 308 - Ттенше жадайлар бойынша Р Агентігіні кімгерлеріне блінеді.

Негізінде, р трлі министрліктерге, ведомстволара, мемлекеттік мекемелерге, баса да зады тлалара бюджеттік аша блумен байланысты бюджет шыындарын бірлестіру шыындарды ведомстволы жіктеу болып табылады.

Мемлекеттік басару функциялары мен мемлекеттік саясатты іске асыруа арналан бюджет шыындары негізінде бюджеттік бадарламалар болып табылады жне жіктеуде олар топтастырулы код бойынша ш цифрмен белгіленеді. Басаша айтанда, бл арада шыындар нысанды таайындау бойынша жіктеледі, яни ол бюджет аражаттарын шыындарды наты трлерін теуге блінгеніне байланысты. Мысала, 102 Р Парламент Шаруашылы басармасыны кімгерлігіне, 001 Р Парламенттіні іс-рекетін амтамасыз ету бюджеттік бадарлама, ал 104 Р Премьер-министр кесе кімгерлігіне, 001 Р Премьер-министріні іс-рекетін амтамасыз ету бюджеттік бадарлама бар.

Бюджеттік бадарламалар бойынша аржы блуді аныты жне наты баыттарын крсететін бюджеттік кіші бадарламалара жіктеуде топтастырулы код ішінде ш цифрлі белгі берілген. Мысалы, 102 кімшілігіні 001 бюджеттік бадарламасында келесі кіші бадарламалар бар: 001 — ол орталы орган аппараты; 007 - ол мемлекеттік ызметкерлеріні біліктілігін жоарылату; 009 - мемлекеттік органдарды материалды-техни-калы жабдытау.

азастан Республикасыны Бюджеттік кодексінде бюджет шыындарыны экономикалы жіктеуіне анытама берілген. Соан сйкес, шыындарды экономикалы жіктеу маында «бюджеттік бадарламаларды іске асыру жніндегі мемлекеттік мекемелерді операцияларын крсететін бюджет шыындарыны экономикалы сипаттамалар бойынша топтастыруы» керсетіледі. Осы топтастыруа сйкес бюджет шыындары санаттара (кате-гориялара), сыныптара, ішкі сыныптара жне ерекшеліктерге блінеді. Санат шыындарды оларды экономикалы белгілірі бойынша аымдаы жне іргелі шыындара бірлестіреді. Негізгі операциялар трлері бойынша шыындар сыныптара бірлеседі, мысалы, мемлекеттік ызметкерлер ебекаысы, тауарлар сатып алу мен ызметтерді теу жне басалар. Сыныптар з алдына ішкі сыныптара блінеді, мысалы, тауарлар сатып алу мен ызметтерді теу сыныбы бойынша тауарлар сатып алу ішкі сынып, кызметтер сатып алу ішкі сынып жне басалары крсетіледі. рбір ішкі сынып бойынша бюджеттік бадарламаны іске асыру шін мемлекеттік мекемелер жргізетін операцияларды наты трін анытайтын шыындар ерекшеліктері бар.

Бюджет шыындарын экономикалы жіктеуіні ерекшелікте-ріні тсінігі негізінде рбір бюджеттік бадарлама бойынша шыындарды наты баыттара блуін крсетеді. Мысалы, аым-даы шыындар бойынша 110 Ебекаы атты ішкі сынып аркылы 111ерекшелік негізгі ебекакы тлемін крсетеді. Ол дегеніміз мемлекеттік мекемелер жмыскерлеріне здеріні ызметтік мін-деттерін аткару шін жне біліктілік санаттарын есепке алумен бірге телейтін ашалай тлемдер. Бл ерекшелік бойынша траты сипатта болатын жне занамалармен таайындалан кызмет-тік айлыа косатын стемелер есептеледі. Мндай шыындар тізіміне оларды келесі трлері кіреді: ызметтік айлы (тарифтік млшері); ылыми дреже, біліктілік сынып, мамандарды сы-ныптылыы, сыныпты мртебе мен скери дрежеге осымша тлемдер жне таы басалар.