Жоспарлау мен болжамдауды кезедері, діс пен тсілдері

Бюджеттік жоспарлау - р трлі статистикалы, экономика-математикалы, сараптамалы жне арнайы дістер пайдалану аркылы іске асырылады. Негізінде бюджет - толы клемдері бойынша барлык кірістер мен шыындарды есептеуге ммкіншілік беретін балансты діспен рылады. Бл діс бюджетпен карастырылан кірістер мен шыындардан баса бір де біреуі болуа тиісті еместігін крсетеді. Жоспарлауда бюджет руды бюджет-брутто жне бюджет-нетто атты дістері де олданылады. Егерде бюджетте мемлекетті барлы кірістік жне шыынды аржы операциялары крсетілсе, онда мндай бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде бюджетті крсеткіштері баптары бойынша сальдолы нтижелер ретінде есептелсе, яни кірістерді рбір баптары бойынша тсімдер клемі сол кірістерді алуа жмсалан шыындарсыз аныкталса, онда мндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.

Мемлекетті леуметті-экономикалы масаттарын іске асырудаы бюджетті рал ретіндегі рлі те маызды боландытан, сол рлді атаруа сйкес арнайы бюджеттендіру дістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік жоспарлауды олдану ажет. Бадарламалы-арнайы бюджеттелеу діс маында бадарламалы даму стратегия мен олда бар бюджет ресурстары базасы жне бюджеттік бадарламалар жоспарлау негізі арылы бюджеттік шыындарды жоспарлау, яни алдымен елді даму стратегиялык басымдылытары аныталады, олар бюджет шыындарында крсетіледі.

Бюджетті жобасын растыру процесінде бюджеттік теестіруді арнайы дістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) жне клбеулі (горизонтальды) тенестіру дістерге блінеді. Маыналары бойынша бл дістермен мемлекеттік басаруды жергілікті органдарыны аржылы мтаждарын (жергілікті бюджеттерді шыынды блімі) наты аржы ресурстарымен (жергілікті бюджеттерді кірістік блімі) амтамасыз ету масаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теестіру дістері кмегімен шыынды функцияларды іске асыруды аржылы базасы камтамасыз ету мен билікті р дегейлері бойынша бюджеттерді кірістік кздерін тиімді трде бекіту рекеттенеді.

Бюджеттерді кірістер бойы алыптастыруды негізгі кезедері ретінде тсімдерді барлы трлері бойынша болжамды млшерлерін анытау дйектілік есептеледі. Барлы кезедерді ішіндегі е маыздысы - ол салыты тсімдерді болжамдау кезеі, содан кейін - маыздылы мні аз емес салыты емес тсімдерді болжамдау кезеі. Келесі кезендері - ол негізгі капиталды сатудан тсетін тсімдерді болжамдау, ресми трансферттерді, берілген несиелерді теуді, аржылы активтер сату мен кіметтік займдарды тсімдерін аныктау.

Алдаы жылы бюджетке кірістерді тсуін болжамдау Салы, Бюджет кодекстері мен баса да нормативтік кыты актілерге сйкес іске асырылады. Сонымен атар республика мен аймактарды орта мерзімді леуметті-экономикалык даму жоспарларыны макро-экономикалык крсеткіштері, елді ортамерзімді фискалдык саясатты ережелері мен крсеткіштері, аымдаы мерзімні баалау мен салыты тсімдерге сер ететін негізгі крсеткіштерді болаша згерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда пайдаланатын негізгі макроэкономикалы крсеткіштер ретінде жалпы ішкі нім клемі, аша ралдарыны клемі, ебекаы корыны млшері, инфляция индексі, тауар айналымыны клемі, импортты-экспортты операцияларды клемі, лттык валюта курсы колдалынады.

Кірістер тсімін болжамдауды негізінде келесі принциптер жатыр:

• республика бойынша болжамды крсеткіштерді есептемелер алыптасуыны бірыайлыы;

• болжамды крсеткіштер есептемелеріні млдірлігі;

• болжамдык крсеткіштерді анытыы мен объективтігі;

• барлы бюджет жйесіні дегейлері бойынша р ай мен тосана блінген жне жалпы жыла болжамдаан бюджет тсімдеріні есептемелері.

Болжамдайтын бюджеттік крсеткіштер есептеуі жылды бюджет крсеткіштеріні есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылды крсеткіштер тікелей есептеулер дістерімен аныталады. Ал мндай дістер кажетті мліметтер жотыынан болжамдауда колдануы иын. Сондытан бюджет кірістеріні болжамдауы кбінесе р трлі динамикалы сипаттары бар дістер пайдалану арылы іске асырылады. Сондай дістерді бірі - ол бюджетті траты сипаты бар кірістерді болжамдауда олданатын экстраполяция дісі, екіншісі - эксперт-мамандар жасап длелдеген тжырымдар негізінде пайдаланатын эксперттік баалау дісі. Тжірибеде, объективтік болжам алу шін осы екі дісті бірге колданады.

Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік крсеткіштеріні регрессия сызыы бойынша згерістер задылыын шкерелеу максатта корреляциялы модельдер пайдалануы ммкін. Мнда бюджеттік крсеткіштерді бюджет алыптастыруа сер ететін бірнеше факторларды згеруіне байланысты аралады. Бюджет кірістеріні р трлі факторлар згерістерінен функционалды байланыстылыын пайдалану сол кірістерді жне жалпы шыындар клемдерін аныктауа ммкіншілік беретін экономико-математикалы модель руа болады.