Азастан Республикасыны салы жйесі

Мемлекет бойынша тленетін салытар, алымдар, баждар жне баса тлем трлері, оларды таайындау, есептеу, тлеу принциптері мен тртібі, салыты баылауды формалары мен дістері, салы тлеушілер жш салытык кызмет органдарыны кытары мен міндеттер жиынтыы мемлекетті салы жйесін райды. Біздін елді салык жйесін жасау жалпы лем бойынша салык жйелерін руды рылымы мен принциптеріне сйкес, ал ерекшелігі тек ана республиканы мемлекеттік жайласты-рушылыты бірттас сипатына байланысты, себебі мндай жайластырушылы бюджет трлері бойынша салы тсімдерді ата блінуін талап етеді.

азастан Республикасыны салы жйесіні ру негізінде келесі принциптер жатыр:

• ділеттілік, яни салыты ауыртпалы ммкіншілік болса те блісу;

• тсініктілік, яни рбір салы тлеушіге салы жйесі тсінікті болады жне салытарды есептеу мен тлеу тртібін з еркімен жою ммкіншілікті жібермеу;

• бейтараптылы, яни р трлі экономикалы шешімдер абылдауа ммкіншілік болса салытар сер етпеуі тиіс;

• оцтайлы, яни салы кімшілігі бойынша шыындарды нерлым темен болуы;

• тиімділік, яни салытарды іс-рекеттенуі елді экономикалы суіне себепші болуы тиіс.

Республика бойынша рекеттегі салык жйесіні келесілердей сипаттары бар:

• ыкты негіз, тратылы жне кірісті блісу мен айта блісуге байланысты барлы экономикалы атынастарды амту. Барлы салытар мен алымдарды енгізу жне болдырмауы тек ана билікті мемлекеттік органдарымен іске асыру;

• салытарды есептеу мен жинауды бірыай механизмі жне бірыай принциптеріні болуы. Барлы салытар мен алымдар бойы аржы министрлігі тарапынан бірыай баылау жргізу;

• салы тлеуді дйектілігі мен занамалар бекіткен айын салы кнтізбесіні болуы;

• салы тлеушілерге те талаптар мен те шарттар жасау;

• салытарды турашыл жне жанама трлеріні тіркесімі;

• е алдымен жеке тлалара емес зады тлалара салы салу;

• жауапкершілікті каржылы, кімшілік жне кылмысты шараларын оса салыты занамаларды бзаны шін санкция:

• салы тлеушілерді сраулары бойынша бюджетке салытар мен алымдар тлеуге мулет алу ммкіншілігі.

Республикада Салы кодексіне сйкес салы салуды келесі негізгі принциптері бар: салык жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді тлеуді міндеттілігі, салы салуды айкындыы, ділдігі, салык жйесіні бірттастыы мен салык занамаларыны жариялылыы.

Салы салудын міндеттілігі принципіні талабы бойынша салык тлеуші салык занамаларына сйкес салы міндеттемелерін толы клемі мен таайындалан мерзімде аткаруы тиіс.

Салы салудын айынды принципі - салыты занамаларда салы тлеушіні салык міндеттемелеріні барлы негіздері мен пайда болуы, атару мен болдырмауыны тртіптерін таайындауын талап етеді.

Салы салуды ділдік принципі - елдегі салы салу бріне орта жне міндетті болуын крсетеді жне де жекеленген сипатта салы жеілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салы салуды бірттасты принципі - салы жйесіні бірлестігіне негізделеді жне салы салу елді барлык аумаында барлы салы тлеушілерге бірыай болуын жария етеді.

Жариялылы принципі - салы салуды реттейтін барлы нормативтік кыктык актілер міндетті трде ресми басылымдарда жариялануын талап етеді.

азастан Республикасында Салы кодексінде таайындалан бюджетке тлейтін салытар мен баска да міндетті тлемдер рекет етеді. Салытарды ішінде турашыл жне жанама салытарды айырады. Жанама салытара акциздер мен осылан н салыы (С) жатады.

Бюджет кірістеріні ішіндегі е жоары лес салмаын алатын салы - ол корпорациялы табыс салыы. Бл салык трі 2014 жылдан бастап республикалы бюджетке зады тлалар (резиденттер мен республикада з рекеттін іске асыратын резидент еместер) тлейтін негізгі салытарды бірі болып есептеледі. Корпорациялы табыс салыы салынатын объект болып салы салынатын табыс, тлем кзінен сталатын салык жне республикада кілетгі мекеме арылы з рекетін атаратын резидент емес зады тланы таза табысы табылады.

Жылды жиынтык табыс пен шегерімдер арасындаы айырмасы салы салынатын табыс млшерін крсетеді. Жылдык жиынты табыс клемін салы тлеушіні табыстарыны барлы трлеріні осындысы райды. Мндай табыстар трлеріні тсініктемелері мен сипаттамалары, есептеу мен салы салу тртіптері Салы кодексі мен баса да салы салу жніндегі нормативтік ыты актілерде толы крсетілген жне таайындалан.

Салы тлеушіні алан жылдык жиынты табысынан кейбір кірістерді алу аркылы ол тзетіледі. Мндай кірістерді трлері салыты занамаларда таайындалан. Жылды жиынты табысты тзетілген соммасынан шегерімдер алынады, яни салы тлеушшін осы табысты алуа жмсалан шыындары. Ондай шыындарды тізбесі салыты занамаларда толы келтірілген.

Шегерімдерден аланнан алан салык салынатын табыс-ты сомасы келесі шыындарды алу арылы 2%-тік млшерде тзетіледі:

• салы тлеушіні леуметтік сала объектісін стауа наты
жмсалан шыындар;

• коммерциялы емес йымдара тегін берілген млік;

• занамалара сйкес жеке тлалара крсетілген адрестік
леуметті жрдем.

Тзетілген салы салынатын табыса 30% млшерлемемен, ал негізгі ндіріс ралыжер болатын жадайда— 10% млшерлемемен салы салынады.

Корпорациялык табыс салыы салынатын объект болып тлем кзінен сталатын салы салынатын табыс табылады. Мндайлара жататындар:

• дивиденттер;

• жеке тлаларды банкттегі салымдары бойынша тленетін сыйакыларды остаандаы депозиттер бойынша сыйаы;

• тыстар;

• резидент еместерді республикадаы кздерден алан табыстары;

• резидент-банктерге, зейнетацы жинатаушы орлара, лизинг берушілерге жнеборышты нды ааздар бойы тленетін сыйакыдан баска зады тлалара тленетін сыйаы;

• эмитенттерді купон трінде борыштык нды ааздар
бойы тленетін сыйаылар.

Тлем кзінен сталатын табыса 15% млшерлемемен салы салыиады. Траты зады тла ретінде крынмаан резидент еместерді тлем кзінен сталатын табыстарына келесі млшерлемелермен салы салынады:

• дивиденттер, катысу лестен тскен табыстар мен сыйаылара- 15%;

• туекелді саты келісімшарттар бойы тленетін сатытык сыйаылара - 10%;

• туекелді айта саты келісімшарттар бойы тленетін сатытык сыйлара - 5%;

• халыаралык жк тасуа крсеткен тасымалдылык ызметтен тскен табыстара-5%;

• баса табыстара - 20%.

з іс-рекетін траты мекемелер арылы іске асыратын шетел зады тлалара табыс салыыны млшерлемесі 30% клемінде таайындалан. Ал з іс-рекетін тракты мекеме арылы іске асыратын резидент емес занды тланы таза табысына 15% млшерлемемен салык салынады. Таза табыс маында есептелген корпорациялы табыс салыыны сомасын аланнан алан салы салынатын табыс болады.

Салы тлеушілер салыты мерзім ішінде аымдаы айды 20 жлдызына дейін бюджетке корпорациялы табыс салыы бойынша авансты тлемдерді шгізуі тиіс. Салыты мерзім болып кнтізбелік жыл есептеледі. Корпорациялы табыс салыы бойынша авансты тлемдер сомасы ткен салыты мерзім маындаы декларацияда крсетілген наты салыты міндеттемелер сомасы негізінде, аымдаы салыты мерзім маындаы болжамдаан осы салыты сомасы есебімен бірге аныталады. Декларация тапсыру мерзімге дейін авансты тлемдер сомасы ткен жылы салытык мерзім бойы тленген авансты тлемдерді орташа айлы клемінде есептеледі. Бл салы бойынша аыры есеп айырысу, таайындалан декларация тапсыру мерзімінен 10 жмыс кннен асырмай іске асырылуы тиіс.

Бюджет тсімдеріні ішіндегі келесі лес салмаы жоары салы - ол осылан н салыы (С). Бл салы тауарлар, жмыстар мен ызметтер ндарына ндіру мен айналуында осылатын кнны бюджетке тленетін блігі жне бізді ауматаы импортгы аударымын райды. Салы салынатын айналым бойынша бюджетке тленетін С клемі ткізілген тауарлар бойы есептелген осылан н салыыны сомасы мен алынан тауарлар бойы тлеуге жататын осылан н салыыны сомасы арасындаы айырмасы ретінде аныталады.

Салы занамада С салынатын объект ретінде салы салынатын айналым мен салы салынатын импорт арастырылан. С тлеушілер болып осы салы арылы есепке тран немесе труа тиісті тлалар табылады. Ал тауарлар импорты арылы С тлеушілер болып елді аумаына кедендік занамаа сйкес осы тауарларды импорттаан тлалар табылады.

Салы занамасына сйкес тауара атынасты ткізу арылы айналым маында келесілер болады:

• тауара меншікті ыты беру, яни тауарды сату, баса тауара айырбастау, тауарды экспорттау, тауарды аысыз беру, жарылы капитала енгізу, жмыс берушіні жалдама жмыскерге ебекаы ретінде тауарды беру;

• тлем шарттары есебінде тауарды жіберу, оны ішінде аржылы лизингке бойы беру;

• комиссия келісімшарттары арылы тауарларды жіберу;

• тленбеген борыш ретінде аманаттаы тауар немесе млікті беру;

• ксіпкерлік іс-рекетке жатпайтын шаралар жргізуге жне здік ттынуа тауарды пайдалану;

• бір зады тланы ішіндегі блімдері бір-біріне тауар жіберуі, егерде олар здері С тлеушілер болса.

ызметтер мен жмыстар ткізу арылы айналым болып андай болса да ызмет крсету немесе жмыс орындау, оны ішінде аысыз жне тауар ткізуден баса аы шін атарылатын іс-рекет есептеледі. Аы шін атарылатын іс-рекет трлері ретінде келесілер каралады:

• мліктік жала беру келісімшарттар арылы мліктерді уаытша иелікке жне пайдалануа беруі;

• акыл-парасат меншік объектілері бойынша кытарды беруі;

• жмыс берушіні жалдама жмыскерді ебекакысы есебінде жмыс орындау мен ызмет крсетуі;

• бір зады тланы рылымды блімдері арасындаы ызмет крсету мен жмыс орындауы, егерде олар здері С тлеушілер болса.

Салы салынатын импорт маында салы занамаа сйкес С босатыландардан баса республика аумаына енгізіл-ген немесе енгізуге жататын, кеден занамасына сйкес дек-ларацияланан барлы тауарлар табылады.

С млшерлемесі 15 пайыза те, ал трлі-тсті жне ара металл сймендері мен халыкаралык тасыналдауа байланысты ызметтер мен жмыстардан баска экспорта арналан тауарлар, ызметтер мен жмыстар ткізу айналымдары бойынша нелдік млшерлеме бойынша С пайдаланады.

С тлеуші рбір салыктык мерзімнен кейінгі айды 15 жлдызынан алмай бюджетке салыкты тлеуі тиіс. Импортты тауарлар бойынша С кеден занамасында аныталан кеден тлемдерін тлейтін кнде тленеді.

Табии жне баса да ресурстарды пайдалану шін тсімдер республикалы бюджетте С сияты тауарлар, жмыстар мен ызметтер маындаы ішкі салытар рамында крсетіледі. Мндай тсімдерді ішінде бонустар, роялти, стеме пайда салыы жне зара шарттар арылы німді блу бойынша азастан Республикасыны лесі те маызды лес салма алады. Жоарыда айтылан тлемдер жер ойнауын пайдалану жніндегі зара шарттар бойынша пайда болатын жер ойнауын пайдаланушыларды арнайы тлемдері деп айтылады. Бларды тлеушілер болып азастан Республикасында жер ойнауын пайдалану бойынша операциялар жргізетін жеке жне занды тлалар табылады.

Жер ойнауын пайдаланушылара салы салу зара шарттарды негізгі трлеріне байланысты екі трге блінеді:

• біріншісі - ол Салы кодексімен таайындалан барлы салытар мен баса да міндетті тлемдерді тлеуді арастырады;

• екіншісі - ол німді блу бойынша азастан Республикасыны лесін тлеуді арастырады жне де салы занамасымен таайындалан барлы салытар мен баса да міндетті тлемдерді, оларды ішінен шикі мнай акцизі, стеме пайда салыы, жер мен млік салытарын шыару арылы тлеуді йарады.

Салы тртібіні бірінші лгісі барлы зара шарттар бойы аайындалады, ал екінші моделі - тек ана нім блу жніндегі зара арттарда пайдаланады. німді блу бойынша азастан Республикасыны лесі жніндегі зара шарттар арылы алатын нім блудегі лесі еспубликалы бюджет кірістеріні кзі болады жне оны келемі тиісті жыла республикалы бюджет жніндегі замен аныталады. Жер ойнауын пайдалану жніндегі барлы зара шарттар е алдымен міндетті трде салыты сарап-таматуге тиіс.

Жер ойнауын пайдаланушыларды арнайы тлемдеріні ішінде е лкен лес салматы роялти амтиды. Роялти тлеушілер - олар барлы жер ойнауын пайдаланушылар. Роялти клемі салы салу объектіге, есептеу базасы мен млшерлемеге байланыс-ты аныталады. Роялти клемін есептеу шін салы салу объекті ретінде бірінші тауарлы нім клемі алынады. Бл арада бірінші тауарлы нім ретінде келесілер болуы ммкін:

• мнай, газ жне газ конденсаты, кмір мен жанарлы сланцтер, тауарлы кен, жер астындаы су, асбест, крылыс материалдар ндіретін шикізат, металлургия шін кен емес шикізат;

• асыл металлдар, концентраттаы, кендегі, мдаы химиялы таза металдар, трлі-тсті, сирек, радиоактивті металдар мен химиялык шикізат концентраттары;

• асыл жне баска да трлі-тсті тастар мен пьезооптикалы шикізат;

• минералды шикізат.

Барлык роялти салыкты мерзімінен кейінгі айды 15 жлдызына дейін тленуі тиіс. Роялти млшерлемесі жобанын мліметтеріне сйкес зара шарттарда таайындалады жне оны е минималды млшері 0,5 пайыздан тмен болмауы тиіс. Ал кмірсутектер бойынша роялти млшерлемесы тменгі екі дісті бірі арылы нім клеміне байланысты аныкталан пайыз ретінде таайындалады:

• зара шарт бойынша кдрастырылан іс-рекетті барлы мерзімінде кмірсутектердін жиан-терген клемін анытау дісі;

• зара шарт бойынша іс-рекеттін рбір жылында жиан терген нім денгейін аныктау дісі.

Бонустар - ол жер ойнауын пайдаланушыларды бекітілген тлемдері жне олар аша формасында зара шартта таайындалан млшер мен тртіпте тленеді. Бонустын екі трі бар — ол ойылатын бонус жне коммерцияпы табыс бонусы. ол койылатын бонус - ол зара шарт жасаланда таайындалатын жер ойнауын пайдаланушыларды белгілі аумата з іс-рекетін атару ыы шін бекітілген бір жолы тлемі. Оны млшерін Реслублика Укіметі анытайды.

Коммерциялык; табу бонусы - ол жер ойнауын пайдалану зара шарт бойынша таайындалатын жне зара шарт-ты ауматаы рбір коммерциялы табу шін тленетін тлем. Коммерциялы табу маында зара шартты аумак бойынша табылан жне экономикалы тиімділігі бар жер ойнауыны нім орларыны наты бір трі жатады. Салы салынатын объ-ект ретінде мемлекетгік орган таайындаумен осы орларды алы-натын клімі, ал тлем есептейтін база болын биржалы баамен аныталан соларды клеміні ны табылады. Тлеу мерзімі мен алынатын орлар ныны е кемінде 0,1 пайыз млшеріндегі бонус млшерлемесі зара шарт бойынша таайындалады.

Жер койнауын пайдаланушыны стеме пайда салыы- ол Салы кодексіде таайындалан нормативтін стінен алынан пайда шін тлем. Бл салыты тлеушілер ретідце нім белу жніндегі жне жер ойнауыны баса нім туржрін арастырмаан зара шарт аркылы з іс-рекеттерін атаратындардан баса жер койнауъш пайдаланушы-лар есептеледі. Салы салынатын объект ретінде салы мерзім бойынша рбір блек зара шарт арылы жер ойнауын пайдаланушыны алан пайдасыны ішкі нормасы 20 пайыздан жоары болан таза пайдасыны сомасы алынады, ал салык млшерлемесі 4 пайыздан 30 пайыза дейін таайындалан. Бл салык жніндегі декларация салы мерзімінен кейінгі жылдын суір айыны 10 жлдызына дейін беріліп, 15 жлдызына дейін тленуі тиіс.

нім блу бойынша азастан Республикасыны лесі екі жа ол ойан келісімде аныталады жне оны аша немесе натуралды формада тлеуге болады. нім блу жніндегі зара келісім - ол жер ойнауын пайдаланушыа аылы негізде зара шарты аума бойынша пайдалы азбаларды ндіру мен соан байланысты жмыстарды з аысына жргізу жнінде кы беретін жне барлы шарттар арастырылан келісімшарт.

Республикалы бюджетті салыты тсімдері ішіндегі лес салмаы бойынша таы бір маызды салы - ол халыаралы сауда мен сырты операциялара салынатын салыктар. Мндай салытар ретінде шеттен келетін жне шетке шыаратын тауарлар бойынша кеден тсімдері, кедендік бакылау мен кедендік рсімдерін іске асырудан тсімдер жне ел тауар ндірушілерді орау шаралары шін салынатын баждар есептеледі. Кеден тлемдер бойынша тлеушілер, есептеуді, тлеуді, айтарып беруді жне кеден тлемдерін ендіріп алуды тртібі мен берілетін жеілдіктер азастан Республикасыны кеден задарымен аныталады. Республикада кеден занамаларына сйкес кптеген баж трлеріні ішінен шеттен келетіндік немесе импорттык, маусынды, арнайы, демпингке аржы жне темаылы баждар олданылады.

Мемлекеттік бюджеттін сырты экономикалы іс-рекет кірістерін кбейту максатымен, сырты сауданы реттейтін мемлекеттік емес жйені жетілдіру жне елді импортты саясатын тиімді іске асыру шін импорттык кеден тарифы пайдаланады. Осы тарифпен карастырылан кеден баждары импорттык тауарларды ке-ден бааларына пайыздык катынас арылы таайындалады жне тегемен немесе импортыны тандауымен айырбасталатын валютамен тленеді.

Тауарларды кеден баасы маында кеден шекарасынан ткен уаытта тленетін тауарды накты баасы есептеледі. Ке-ден занамаларында тауарларды р турлері бойынша тариф млшерлемелеріні саралаулары арастырылан, мысалы, бірінші ажеттілікті тауарлара-тмен, ал басаларына-жоары дегейде. Импортты кеден баждарыны экономикалы мні, біріншіден, шетел німдеріні экспансиясынан з елімізді лтты ндірісін корау; екіншіден, бюджет кірістерін толтырудаы мемлекетті фискалды мдделерін амтамасыз етуде.

Маусымды кеден баждары Укіметті арнайы Жарлыымен трт айлы мерзімге таайындалып, тауарларды шеттен келуі мен шетке шыаруын жарамды ретгеуге пайдаланады, Егерде бізді ел аумаына шеттен тауарлар тмен баамен келінсе жне олар елді сондай немесе солара сйкес тауар ндірушілеріне зиян тигізетін болса, онда демпингке карсы баждар пайдаланады. Ал егер шеттен келу мен шетке шыарылатын тауарларды ндіруіне немесе экспорттауына субсидиялар пайдаланса жне мндай жадай ел тауар ндірушілерге зиян келсе, онда темакылы баждар олданылады.

Акциздер - олар тауара салынатын жанама салытын бір трі жне де олар жаппай ттынылатын тауардын баасына осьілып, сатып алушы есебінен тленеді. Акцизделетін тауарлар мен ызмет трлерінін тізбесі, акциздерді тлеушілер, акциз салынатын объектілер, есептеулер мен тлеуді тртіптері Салы кодексінде таайындалан. Тауар нына пайызбен немесе заттай нысандаы лшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленген акциз млшерлемелерін азакстан Республикасыны кіметі бекітеді.

Жергілікті бюджеттерді кіріс блімін калыптастыратын негізгі салытарды бірі болып жеке тлалар тлейтін жеке табыс салыы табылады. Салык кодексінде арнайы бап бойынша таайындалан осы салы салынуа жатпайтын табыстарды оспаанда, осы салы салатын объекті ретінде тлем кзінен салы салынатын табыстар мен тлем кзінен салы салынбайтын табыстар саналады.

Салык тлеушіні тлем кзінен салы салынатын табыстарына кызметкерді табысы, біржолы тлемдерден алынан табыс, жинатаушы зейнетаы орларынан берілетін зейнетаы тлемдері, дивидендтер, сыйаылар, тыстар тріндегі табыс, стипендиялар жне жинатаушы сатандыру шарттары бойынша табысы жатады.

ызметкерді тлем кзінен салы салынатын табысы болып салы шегерімдері сомасына азайтылан табысы табылады. Бл салыты сомасы кызметкерді салы жылы ішінде тлем кзінен салык салынатын табысына Салык кодексінде белгіленген млшерлемелерді олдану аркылы есептеледі. Жеке табыс салыын есептеу жне стап алу укілетті мемлекеттік орган таайындаан тртіппен лаю нтижесімен ай сайын жргізіледі.

Салы тлеушілерді тлем кзінен салы салынбайтын табыстарына мліктік табыс, жеке ксіпкерді салы салынатын табысы, адвокаттар мен жеке нотариустарды табысы жне баса да табыстар жатады. Осы табыстар бойы жеке табыс салыын есептеу мен тлеу мерзімі Салы кодексінде белгіленген тртіппен дербес жзеге асырылады.

Салы занамасына сйкес резидент - салы тлеушілер жеке табыс салыы бойынша укілетті мемлекеттік орган таайындаан арнайы формалар арылы декларацияны табыс етеді, Мндай резидент - салы тлеушілерге келесілер жатады:

• тлем кзінен салы салынбайтын табыстары барлар;

• азакстан Республикасыны шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тлалар;

• азакстан Республикасыны шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ашасы бар жеке тлалар;

• азастан Республикасыны сыбайлас жеморлыка карсы крес туралы за актілеріне сйкес декларация беру жніндегі міндеттеме жктелген адамдар;

• азастан Респу бликасы Парламентіні депутаттары, судьялар;

• Салы кодексінде крсетілген, табыстары олар шін белгіленген салы салынбайтын шектен асып кеткен жеке тлалар.

Айматар бюджеттерін алыптастыратын негізгі салытарды бірі болып саналатын салы - ол клік ралдары салыы. Бл салыты тлеушілер болып з кыында салык салу объектілері бар жеке тлалар жне меншік, шаруашылы жргізу немесе оралымды басару ыында салы салу объектілері бар занды тлалар табылады. Салы салу объектілері ретінде мемлекеттік тіркеуге жататын жне укілетті органда есепте тран клік ралдары есептеледі. Оларды ішінен жк ктергіштігі 40 тонна жне одаіі асатын карьерлік автосамосвалдар мен мамандандырылан медициналык клік кралдары салык салу объектілері болып табылмайды.

Салы млшерлемелері айлы есептік крсеткіштермен двигатель клеміне, уатына немесе жк ктергіштігіне байланысты жне клік кралдары трлері бойынша дифференцияланан млшерде Салы кодексінде таайындалан. Осымен атар, клік кралдарын пайдалану мерзімі мен автоклікті шыаран елдерге байланысты тзету коэффициенттері олданылады. Салы тлеушілер здеріні салы салу объектілерін, салы млшерлемесын жне тзету коэффициенттерін негізінде салы кезеі шін салы сомасын дербес есептейді.

леуметтік салы бюджеттердін кіріс бліміні салык тсімдері рамындаы е маызды салытарды бірі болып саналады. Бл салы 2013 жылы осыан дейін рекеттегі леуметтік орлар шін тлемдер орнына енгізілген. леуметтік салык тлеушілері болып жеке ксіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар, республиканы резиденттері - занды тлалар жне республикада ызметін тракты мекемелер, филиалдар мен кілдіктер аркылы жзеге асыратын резидент еместер табылады.

азастан Республикасыны зады тлалар - резиденттер жне республикада ызметін траты мекемелер арылы жзеге асыратын резидент еместер, сондай-а кімшілік-басарушы жне инженер-техник персоналды шетелдік мамандары шін леуметтік салык тлейтін млшерлемелар млшері, салыты есептеу мен тлеу тртібі салык кодексінде толы таайындалан.

Млік салыы турашыл наты салык болып табылады, себебі оны млшері салы тлеушіні табысына емес, млігіні нына байланысты. Сондытан бл салы млікті тиімді пайдалануыны кажеттілігіне арналан. Млік салыын тлеушілер болып республика аумаында меншік, шаруашылы жргізу немесе оралымды басару ыында салы салу объектісі бар зады тлалар мен республика аумаында меншік ыында салы салу объектісі бар жеке ксіпкерлер табылады.

Ал бірыай жер салыын тлеушілер (белгіленген ажеттілік нормативтер шегінде), жер ойнауыи пайдаланушылар (белгіленген салы режимні екінші моделі бойынша жмыс істейтіндер), мемлекеттік мекемелер, укілетті органны ылмысты жазаларды атару саласындаы тзеу мекемелеріні мемлекеттік ксіпорындары мен діни бірлестіктер млікке салынатын салыты толеушілер болып табылмайды.

Млік салыын салатын объектілер ретінде негізгі ралдар мен материалды емес активтер саналады. Ал жер, клік ралдары, кіметті шешімі бойынша консервациядатран негізгі ралдар, жалпыа орта пайдаланатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен олара салынан жол рылыстары, инвестициялы жоба шеберінде пайдалануа жаадан аігізілген негізгі ралдар жне айта трызылатын имаратгар мен рылыстар тріндегі аяталмаан рылыс объектілері, сондай-а крсетілген объектілерде монтаждауды талап ететін жабдытар салы салу объектілеріне жатпайды.

Зады тлалар мен жеке ксіпкерлердін салы салу объектілері бойынша салыты база ретінде бухгалтерлік есеп мліметгері арылы аныталатын осы объектілерді орташа жылды алды ны алынады. Салы кодексінде бекітілген млшерлемелері пай-далану арылы салы тлеушілер салы млшерін дербес есептейді жне бекітілген тртіппен бюджетке тлейді.

Млік салыын тлеуші ретінде меншік ккыында салы салынатын объектілері бар жеке тлаларда есептеледі. Жеке тлаларды мулік салыы салынатын объектісі болып оларды меншік ыымен тиесілі жне ксіпкерлік кызметте пайдала-нылмайтын келесі объектілер табылады:

• республика аумаындаы трын й-жайлар, саяжай крылыстары, гараждар жне зге де крылыстар, имараттар, й-жайлар;

• республика аумаындаы аяталмаан рылыс объектілері оныстану (пайдалану) кезінен бастап.

Жеке тлалар шііі салы базасы ретінде рбір жылды атар айыны 1 жлдызындаы жадай бойынша укілетті орган таайындайтын салы салу объектілерінін ны алынады. Салы салу объектілеріні нын есептеу - азастан Республикасыны кіметі аныктайды. Салык млшерлемелері салы салу объектілеріні кнына байланысты Салы кодексінде таайындалан. Мысалы, егерде салы салу объектінщ ны 1 000 000 тегеге дейін болса, онда салы салу объекті ныны 0,1 пайыз молшерлемесімен салы тленеді, ал егерде 10 000 000 тегеден жоары болса, онда 46 500 теге + 10 000 000 тецгеден асатын сомадан 1 пайыз млшерде салык тленеді.

Салыты есептеуді салык кезеіні тамыз айыны 1 жлдызына дейін салы органдары іске асырады, ал бюджетке салы тлеу салы салу объектілеріні орналасан жері бойынша есепті салы кезеіні азан айыны 1 жлдызына дейін тленеді.

1992 жылдан бастап олданылатын жер салыы жерді тиімді пайдалануын амтамасыз етуді экономикалы механизмі ретінде енгізілген. Салык салу масатпен жне арналан нысаны мен тиес-ілілігіне байланысты барлы жерлер келесі санаттара блінген:

• ауыл шаруашылы масатындаы жерлер;

• елді мекен жерлері;

• нерксіп, клік, байланыс, ораныс жне зге де ауыл шаруашылыы емес масаттаы жерлер;

• ерекше оралатын табии ауматар жерлері, сауытыру, рекреациялы жне тарихи-мдени масаттаы жерлер;

• орман орыны жерлері;

• су орыны жерлері;

• сатаулы ордаы (запастаы) жерлер.

Осы санаттар ішіыдегі ерекше оралатын табии ауматарды, орман мен су орыны жне сатаулы ордаы жерлер салы салуа жатпайды. Ал елді мекен жерлері салы салу масатпен екі топа блінген - бірінші топа трын й оры, соны ішінде оларды жанындаы рылыстар мен имараттар орналасан жерлерді оспаанда елді мекен жерлері жатады; екінші топа трын й оры, соны ішінде оларды жанындаы рылыстар мен имараттар орналасан жерлер кіреді.

Жер салыын тлеушілер болып жеке меншік, траты жер пайдалану жне бастапы теусіз уаытша жер пайдалану ытарында салы салу объектілері бар жеке жне зады тлалар табылады. Салы кодексіне сйкес келесілер жер салыын тлеушілер болып табылмайды:

• бірыай жер салыын тлеушілер;

• мемлекеттік мекемелер;

• жер ойнауын пайдаланушылар (салы режиміні екінші моделі бойынша ызмет атаратындар);

• укілетті органны ылмысты жазаларды атару саласындаы тзеу мекемелеріні мемлекетгік ксіпорындары;

• лы Отан соысына атысушылар мен солара теестірілген адамдар, мтедектер, сондай-а бала кезінен мгедекті ата анасыны бірі;

• «Ардаты ана» атаына ие болан, «Алтын ала» аласымен наградталан кп балалы аналар;

• діни бірлестіктер.

Жер салыын салу объектісі болып жер учаскесі (ал жер учаскесіне орта лестік меншік боланда - жер лесі) табылады, ал оларды аладары салы базасы ретінде есептеледі. Салы кодексіне сйкес елді мекендерді орта пайдалануындаы, ор-та пайдаланудаы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатан, республика кіметінін шешімі бойынша консервацияланан объектілер орналасан жне инвестициялы жобаны іске асыру шін иемденіп алынан жне пайдаланылатын жер учаскілері салы салу объектілері болып табылмайды.

Жер салыын тлеу тртібі жне оны базалык млшерлеме лері жер трлері мен пайдалану масаттарына байланысты 1 гектара есептеліп, топыраты сапасы бойынша сараланан трде, ал елді мекен жерлеріне салынатын базалык салы млшерлемелері аланы бір шаршы метріне шаанда елді мекендер трлері бойынша Салы кодексінде таайындалан.

Бюджет кодексіне сйкес салыты тсімдер рамына салыты тлемдерден баса зады жне жеке тлалар тлейтін р трлі алымдар, баждар мен тлемаылар кіреді. Оларды ішін-дегі негізгі алымдарды бірі болып саналатын мемлекеттік тіркеген шін зацды тлалар мен жеке ксіпкерлер тлейтін алым табылады. Бл алымдарды сомасы кімет таайындаан млшерлемелер арылы есептеледі жне тіркеуші органа тиісті кжаттарды тапсырмай трып тленеді.

Сонымен атар, кімет таайындаан млшерлемелер арылы зады жне жеке тлалар тлейтін таы да біратар алымдар бекітілген. Оларды ішінде жылжымайтын млікке жне онымен жасалатын ммілелерге кытарды мемлекеттік тіркегені шін алым, радиоэлектрондык кралдарды жне жоары жиіліктегі рылыларды мемлекеттік тіркегені шін алым, механикалы клік ралдары мен тіркемелерді, теіз, зен кемелері мен ша-ын клемді кемелерді, азаматты уе кемелерін, дрі-дрмек ралдарын мемлекеттік тіркегені шін алымдар.

Бюджет кодексіне сйкес автоклік ралдарыны республика аумаы бойынша жргені шін алым келесі шарттар арылы ндіріп алынады:

• халыаралык атынастарда жолаушылар мен жктерді тасымалдауды жзеге асыратын отанды автокелік рал-дарыны азастан Республикасыны аумаынан кетуі;

• халыаралы атынастарда жолаушылар мен жктерді тасымалдауды жзеге асыратын шетел автоклік ралдарыны
азастан Республикасы аумаына келуі немесе кетуі жне транзиті;

• ірі клемді жне ауыр салматы отанды жне шетелдік автоклік ралдарыны азастан Республикасыны аумаы бойынша жруі;

• отанды жне шетелдік автоклік ралдарыны азастан Республикасыны аылы мемлекеттік автомобиль жолдары бойынша жруі,

Бл алымды тлеушілер болын ресттублика аумаында автоклік ралдарыны жруін жзеге асыратын жеке жне зады тлалар табылады жне оны сомасы кімет белгілеген млшерлемелер арылы есептеліп, рсат жаттарын алана дейін тленеді.

Акциондардан алынатын алым алу объектісі болып аук-цион ткізу нтижелері бойынша аныталан млікті немесе мліктік ытар сатуды ны табылады, ал млшерлемесі осы сату ныны 3 пайыз млшерінде таайындалан. Алым сомасын тлеушілер дербес есептеп, аукцион ткізгеннен кейін 15 кнтізбелік кннен кешіктермей тлеуге жне аукцион ткізгеннен кейін 10 кнтізбелік кнні ішінде салы тлеуші ретінде мемлекеттік тіркеу орны бойынша салы органдарына алым женінде декларация тапсыруа тиіс.

Зады жне жеке тлалар жекелеген ызмет трлерімен ай-наласу ыы шін лицензия беру кезінде кімет белгілеген млшерлемелер бойынша алым тлеушілер болып табылады. Ал телевизия жне радио хабарларын тарату йымдары радиожиілік спектрін пайдалануа рсат бергені шін кімет белгілеген млшерлемелер арылы алым тлеушілер болып табылады.

Ксіпкерлік ыз-метті жекелеген трлеріне арналан арнаулы салык режимі ойын бизнесІ аумаында, ашасыз тыс ойын автоматтары, боулинг, картинг, бильярд пен лото ойынын йымдастыру бойынша ызметтер крсететін жеке ксіпкерлерді іс-рекеттеріне олданылады. Мндай ксіпкерлерге тіркелген жиынты салы салу негізінде корпорациялык немесе жеке табыс салытары мен осымша н салыын есептеу мен тлеуі жнінде оайлатылан тртіп таайындалан.

азіргі кезеде жріп жаткан салы реформасы салы салуды оайлату мен барлы салы тлеушілерге те шарттар жасауа жне де салы кімшілігін жргізуді рі карай жетілдіруге баытталып отыр. Бл арада салы жйесіні жетілдіру баыты тек ана бюджет кірістеріні есуін амту емес, соан оса ол экономика басаруды сершіл ралы болуы тиіс. Салы жйесіні ашыктыын камтамасыз ету мен мемлекетті салы тлеушілермен араатынасын жаксарту салы кімшілігін жргізу процесін жетілдіруді ажет етеді.