Бюджетті айындалуы мен атарылуыны тсінігі жне принциптері. Секвестр тсінігі

Бюджетті аткару маында бюджеттік ралдарды жмылдыру мен оларды пайдалану бойынша кіметті жне жергілікті атарушы органдарды іс-рекеттері тсініледі. Бл рекеттеріне бюджетке тсімдерді амтамасыз ету, бюджеттік ашаларды жмсау, бюджеттік бадарламаларды іске асыру, бюджет тапшылыын аржыландыру немесе профицитті пайдалану жне бюджеттік процесті іске асырумен байланысты баса да операциялар жніндегі шаралар кешені кіреді.

Бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган болып азастан Республикасынын аржы министрлігі табылады. Бюджеттік кодекске сйкес бл министрлігі республикалы бюджетті атаруын амтамасыз етеді жне жергілікті бюджеттер атаруына байланысты іс-рекетті іске асырады.

Бюджетті атару кассалы негізде жне бюджет аткару принциптеріні талаптарына сйкес іске асырылады. Бюджеті кассалы атару деген ол бюджетке тсімдерді есепке алу мен бюджеттен тлемдер тлеу жніндегі есеп-шоттаы барлы операциялар азынашылык (казначейлік) комитет немесе укілетті банк арылы іске асырумен маыздалады. Бізді елде бюджетті кассалы атару аржы министрлігіні азынашылы комитетіне жкгелген.

Бюджеттік кодексте бюджетті атаруды трт принципі белгіленген - бюджеттік ралдарды максатты жне біралыпты пайдалану, кассаны з уакытындалыы мен ынтыматылыы. Бюджеттік ралдарды масатты пайдалану принципі деген ол бюджеттік ралдар тек бюджеттік бадарламалар паспорттары жне мемлекеттік мекемелерді азаматты-ыты келісімдерімен арастырылан шаралара пайдалануы ммкін екеніне маыздалады. Бюджетті біралыпты атару принципі жыл соында тлемдер клемі кп болмауына байланысты бюджеттік ралдарды аржы жылы бойы біралыпта блінуі тиісті болуын талап етеді. з уаытындалы принцип бюджеттік ралдарды есепке алу мен пайдалану бойынша барлы операциялар белгіленген мерзімде іске асырылу тиіс болуын талап етеді. Кассаны ынтыматылы принципі деген бюджет жйесіні барлык дегейлері бойынша барлы тсімдер мен арастырылан шыындар бойы барлы тлемдерді есепке алу лтты валюта негізінде бірыай азынашыны шоттан іске асыруына маыздалады.

Бюджеті аткару процесіні барысында билікті атарушы органдары бюджеттік комиссиялар жасаан сыныстарды есепке ала отырып бюджет крсеткіштеріне згерістер мен тзетулер шгізулері ммкін. Осындай тиісті аржы жылы республикалы бюджет жніндегі заа жне жергілікті бюджеттер жніндегі маслихаттарды шешімдеріне згерістер мен осымшалар енгізу процесін бюджетті айындалу процесі деп аталады. Мндай бюджетті айындалуы е алдымен бюджеттер ралдары арылы белгіленген клемдерден арты осынша шыындарды іске асыру шін ажет. Бюджетті айындалуы келесі принциптерді сатау арылы іске асырылады:

• з уаытындаы принципін, яни бюджет сол мерзімде айындалуы керек, ай мерзімде ол бюджеттік бадарламаларды тиімді іске асыруына себепші болады;

• дйектілік принципін, яни бюджетті айьгадалу ажеттілігі тиісті есептемелер жне нормативті-ыты актілермен расталуы тиіс;

• тегерушілік принципін, яни бюджет айындалуы кандай болмаса да ол белгіленген бюджет тапшылыыны млшерін езгертпеуге тиіс.

Бюджеттік кодексте бюджет міндетті трде айындалуы ка-растырылан - олар: 1)егерде кабылданан немесе згертілген занамалы актілерге байланысты бюджетке тсімдер клемі азай-са немесе бюджет шыыстарыны клемі ссе;

2)егерде бюджеті атару процесінде бюджетке тсімдер клемі оларды бекітілген жылды клемінін 10 пайызынан жоары сомаа кемісе.

рбір бюджеттік бадарламалар бойынша бюджет айкын-далуды бастамашылары ретінде республикалы жне жергілікті бюджеттерге тиісті кімет жне жергілікті атарушы органдар болуы ммкін, егерде бюджеттік ралдарды игеру нтижелерін талдау осы бадарламалар бойынша тиісті аржы жыла карастырылан жоспарлык таайындамалара згерістер мен осымшаларды еттізу ажеттілігін крсетсе.

Республикалык немесе жергілікті бюджеттер айындалуы келесі шарттарды сатаан жадайда жіберіледі: а) бірінші тосан корытындысы бойынша жылды кірістер жослары 30% кем; ) бірінші жарты жылды жоспар - 60% кем; б) тоыз айлы жоспар - 80% кем орындалмауа тиіс. Республикалы бюджетке шгізілетін згерістер мен осымшалар бойынша сыныстарды Республикалы бюджеттік комиссия, ал жергілтаі бюджеттерге - тиісті жергілікті бюджеттік комиссиялар арайды. Осы бюджеттік комиссияларды орытындыларыны негізінде айындалынан бюджеттерді Парламент немесе тиісті маслихат арайды жне бекітеді.

Бюджеттерді тзету (корректировка) айындалуа араанда билікті кілдік органдарында карастыруды талап етпейді, себебі бл кезде згерістер мен осымшалар тиісті каржы жыла абылданан кіметті республикалы бюджет жніндегі занды іске асыру жніндегі аулысына немесе жергілікті атарушы органны жергілікті бюджетті аткару жніндегі шешіміне енгізіледі.

Республикалы бюджеті тзетуді негізі ретінде орталы мемлекеттік органдарды жне олара баынатын мемлекеттік мекемелерді ру, айта ру, жабу, функцияларын згерту, сондай-а кіметтік арызды теу клемінін суі болуы ммкін.

Жергілікті бюджеттерді тзету жоары тран бюджеттен каржы жыла блінген аржыны жне жергілікті атарушы органдарды арыздарын теуді клемі скен жадайларда жргізілуі ммкін.

Бюджеті айындалу тсінігімен, яни оны крсеткіштерін згертумен тыыз байланысты секвестрді тсінігі. Секвестр тсінігі бюджетті атару барысында бекітілген тсімдер клемі ысартылу себебінен бекітілген бюджеттік бадарламаларды толыымен аржыландырылмаан жадайда бюджеттік ралдарды жмсауа тыйым салу ажеттілікке маыздалады. Секвестр механизмін пайдалану кімет немесе жергілікті атарушы орган шешімдері бойынша іске асырылуы ммкін, егерде бюджеттік бадарламалар бойынша секвестр сомасы оларды бекітілген жылды клеміні он пайызынан аспаса, ал егерде он пайыздан асса, онда за немесе маслихат шешімін абылдау ажет.

Сонымен бірге, тиісті аржы жылды бюджеттік бадармаларыны басымдылытары мен леуметтік баыттылыына байланысты республикалы бюджет жніндегі замен немесе жергілікті бюджет жніндегі маслихат шешімімен секвестрге жатпайтын бюджеттік бадарламалар тізімі белгіленеді, яни мндай бадарламалар бойынша бекітілген бюджеттік крсеткіштерді згертуге тыйым салынады.