Бюджеттік несиелеу тсінігі, оны принциптері мен критерийлары. Бюджеттік несие беруді процедуралары мен тртібі

ндірісті дамуын ынталандыру мен халыты ебекпен амтамасыз ету жне экономика салаларында бсекелестікті алыптастыру мен дамытуда бюджеттік несиелеу те маызды рл аткарады. Бюджеттік несиелеу - ол бюджеттік несие беру, пайдалану, ызмет крсету жне теу процесі. Бюджеттен аылы, жедел жне айтарма негізінде блінетін аша ралдары бюджеттік несие болады. Олар бюджеттік несиелеу субъектілеріні несие беру, пайдалану, ызмет крсету жне теу жніндегі ыгы атынастарын белгілейтін несиелік келісімшарт арылы хаттанады.

Бюджеттік несиелер орташа мерзімдік фискалды саясата сйкес жне тиісті аржы жыла республикалы жне жергілікті бюджеттік бадарламалармен арастырылан сомалар клемі мен баыттар бойынша берілуі ммкін. Оларды беру баыттары болып леуметті-экономикалы дамуды орташа мерзімді жоспарларда белгіленген бюджеттік инвестициялы жобалар, сырты экономикалы іс-рекет, тменгі тран бюджеттерді кассалы айырылысын теу табылады.

Бюджеттік несиелеу принциптері мен критерийларына сйкес жне белгіленген шарттарды сатау негізінде іске асырылады. Егерде бюджеттік несие республикалык бюджет ралдары арылы берілетін болса, онда шарттарды кімет белгілейді, ал егерде жергілікті бюджеттер ралдары арылы боланда, онда -жергілікті атарушы органдар анытайды. Занамалы белгіленген бюджеттік несие беру шарттары бойынша несие алушы бюджетке тлейтін салытар мен тлемдерінен жне брын алынан несиелерден берешектері болмауа жне алатын несие бойынша барлы міндеттемелерді атаруын амтамасыз етуге тиіс.

Бюджеттік несиелерді беру барысында келесі принциптерді талаптарын сатау ажет:

а) айтармалы принцип, яни несиелік келісімшартта белгіленген шарттара сйкес бюджеттік несиені теу міндеттілігі;

) амсыздандырулы принцип, яни міндеттемелерді атаруды амтамасыз ету кздеріні болуы;

б аылы принцип, яни бюджеттік несие беру шін сыйаы тлеуді амтамасыз ету;

в) жеделдік принцип, яни бюджеттік несие беруді мерзімін белгілеу.

Бюджеттік несие арылы бюджеттік бадарламаны орындау келесі критерийларды сатау бойынша іске асырылады:

• бюджеттік несие арылы орындалатын бюджеттік бадарламаны шаралары елді леуметті-экономиклы дамуыны орташа мерзімдік жоспарына сйкес болуы тиіс;

• бюджеттік несие арылы орындалатын бюджеттік бадарламаны шаралары леуметті-экономикалы тиімділігі мен тімділігіне сйкес болуы тиіс;

• бюджеітік несие алушыны несие абілеттілігі белгіленген талаптара сйкес болуы тиіс.

Бюджеттік несиелеуге занамалармен ойылатын негізгі шарттар несиелік келісімшартта мазмндануы тиіс. Несиелік келісімшарт субъектілері келесілер болады:

• несие беруші - ол бюджеттік несие беру жа. Егерде несиелеу республикалы бюджеттен болса, онда несие беруші ретінде бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган болады, ал егерде жергілікті бюджеттен болса, онда - тиісті жергілікті укілетті орган болады;

2.Бюджеттік инвестициялар

Бюджеттік ивестиция - бюджетке тсетін тсімні жне бюджеттен жмсалатын шыынны орталы атарушы орган бекітетін атарымды, идаралы жне экономикалы сипаттамалар бойынша топтастырмасы. Бюджетті кірісі мен шыысы, сондай-а оны тапшылыын аржыландыру кздері за жзінде белгіленген бір текті белгілер бойынша топтастырылады.

Бюджетті кірістері мен шыыстарыны егжей - тегжейлі тізбесі мен топтамасы бюджеттік сыныптамамен айындалады. Бірыгай бюджеттік сыныптама объектілерге топтамалы кодтар бере отырып, функциялы, ведомстволы жне экономикалы сипаттамалар бойынша бюджетті тсімдері мен шыыстарын топтастыру болып табылады. Бірыай бюджеттік сыныптама мемлекетті экономикалы жне леуметтік дамуыны жоспарларымен, болжамдарымен жне бадарламаларымен, йымдар мен мекемелерді аржы жоспарларымен тыыз байланысты амтамасыз етеді; дара сметалар мен аржы жоспарларын жиынты сметалар мен жоспарлара біріктіруге ммкіндік береді, бюджет жйесіні барлы дегейдегі бюджеттік крсеткіштерді йлесуі мен салыстырымдылыын амтамасыз етеді.
Бюджеттік деріс бірыай бюджеттік сыныптама негізінде жзеге асырылады. Бірыай бюджеттік сыныптама шоырландырылан бюджет шін бірыай жне міндетті рі республиканы стратегиялы, бадарламалар мен даму жоспарларыны, республикалы, бюджет пен жергілікті бюджетті тедестірілімдігіне ол жеткізу масатында оларды крсеткіштер жйесін йлестіру ралдарыны бірі болып табылады.
Бюджеттік сыныптама автоматтандыру ралдарын олданумен басаруды жоары оралымдылыа жету шін тсімдер мен шыыстарды жан-жаты аны жне атаулы жйелеуге ммкіндік жасайды.
азастанда халыаралы стандарттара сйкес келетін бірыай бюджеттік сыныптама олданылады. Бірыай бюджеттік сыныптаманы бюджеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті оран зірлейді жне бекітеді. Бірыай бюджеттік сыныптама зіне бюджеттік тсімдерді сыныптамасын, бюджет шыыстарыны функциялы жне экономикалы сыныптамаларын кіріктіреді.
Бюджеттік тсімдеріні сыныптамасы барлы дегейлердегі бюджеттік тсімдерді белгілі бір сипаттамалар бойынша бюджет занамасына негізделген топтамасы болып табылады. Бюджеттік тсімдер сыныптамасынытоптамасы санаттан, сыныптан, кіші сыныптан жне зіндік ерекшеліктен трады. Санаттар тсімдерді экономикалыбелгілері бойыншатоптастыруды крсетеді. Сыныптар мен кіші сыныптарда тсімдер оларды кздері мен трлері бойынша топтастырылады. зіндік ерекшелік бюджетке тлем немесе тсім трін айындайды. Сыныптаманы блімшелері кірістерді оларды кздерін кптен-кп блшрггеу ретінде сипаттайды. Мысалы, салыты тсімдерде сынып салы тоб&н, кіші сынып салыты трін, зіндік ерекшелік наты тлеушіні немесе салы объектін білдіреді. Бюджет шыыстарыны функциялы сыныптамасы функциялы жне ведомстволы белгілер бойынша бюджеттік аражаттарды жмсалу баыттарын айындайтын, мемлекет функцияларыны орындалуын, азастан Республикасыны стратегиялы жне бадарламалы жаттарын іске асыруды крсететін барлы дегейлер бюджеттері шыыстарыны топтамасы болып табылады.
Бюджет шыыстарыны функциялы сыныптамасына сйкес шыыстар трт дегейге блінеді: функциялы топ, функциялы кіші топ, бюджеттік бадарламаларды кімшілері, бюджеттік бадарламалар (кіші бадарламалар). Функциялы сыныптама ызмет, шаралар трлеріні жне бюджеттік атынастар атысушыларыны жазулы сипаттамасы болып крінеді. Функциялы топ елді стратегиялы даму басымдытарына сай келетін жне райсысыны айын масатын крсететін елді негізгі даму баыттарын бейнелеп крсетеді.
Негізгі функциялы топтар бойынша шыыстар былай блінеді: жалпы сипаттаы мемлекеттік ызметтер, ораныс, оамды тртіп, ауіпсіздік, ыты, сот ылмысты-атару ызметі, білім беру, денсаулы сатау, леуметтік кмек жне леуметтік амтамасыз ету, трын й-коммуналды шаруашылыы, мдениет, спорт,туризм жне апаратты кеістік, экономика салалары, борыша ызмет крсету, тменгі бюджеттерге трансферттер. Аталан дегейлерді йлесуі шыыстарды функциялы сыныптамасыны кодын рады.
Функциялы кіші топ елді дамытуды рбір стратегиялы басымдыы жніндегі міндеттер топтарын функциялы топ ішінде натылайды. Бюджет шыыстарыны функциялы сыныптамасыны негізінде бюджеттік бадарламалар кімшілерін жне бюджеттік бадарламаларды (кіші бадарламаларды) топтастыру арылы жасалатын бюджет шыыстарыны ведомстволы сыныптамасы алыптастырылуы ммкін. Ведомстволы сыныптамсі бюджеттік бадарламаларды, функциялы топтарды жне бюджеттік бадарламаларды (кіші бадарламаларды) кімшілері бойыншажасалынды, мысалы, азастан Республикасы Президентіні кімшілігі, Парламентті шаруашылы басармасы, Премьер-министрді кесесі, облыстарды жне Алматы мен Астананы кімдері, министрліктер, комитеттер, агенттіктер, азастан Республикасынын баса ведомстволары мен службалары.
Бюджет шыыстарыны экономикалы сыныптамасы бюджеттік бадарламаларды іске асыру шін мемлекеттік мекемелер жзеге асыратын операцияларды крсетілетін экономикалы сипаттамалар бойынша бюджет шыыстарын топтастыру болып табылады. Бюджет шыыстарыны экономикалы сыныптамасын топтастыру санаттан, сыныптан, кіші сыныптан жне зіндік ерекшеліктен трады. Санат аымдаы шыыстарды, крделі шыыстарды, кредиттер беруді, аржыландыруды кіріктіреді. Сынып, кіші сынып жне ерекшелік шыыстарды арналымы мен сипатын натылайды, мысалы, аымдаы шыыстарда: тауарлар мен ызметтерге жмсалатын шыыстар - жмысшылар мен ызметшілерді жалаысы - жмысшылар мен ызметшілерді негізгі жалаысы. Бюджет шыыстарыны экономикалы сыныптамасы ерекшеліктеріні рылымын мемлекеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті оран зірлейді жне бекітеді.
Бюджеттік бадарламаларды кімшісі - бюджеттік бадарламаларды жоспарлауга, негіздеуге, іске асыруа жне нтижелерге ол жеткізуге жауапты мемлекеттік оран. Республикалы жне жергілікті бюджеттік бадарламаларды кімшілері болып блінеді. Бюджеттік бадарламаларды кімшісі зіне жктелген функциялар мен кілеттіктерге сйкес айындалады. Егер бюджеттік бадарламаны кімшісі бір мезгілде бюджеттік бадарламаны кімшісі рі мемлекеттік мекеме болып табылса, ол бюджеттік аражаттарды дербес пайдаланады.
Облысты бюджеттік бадарламаларды, республикалы маызы бар аланы, астананы бюджеттік бадарламаларыны кімшілері болып табылатын, облысты, республикалы маызы бар аланы, астананы ішкі істер орандарын оспаанда, мемлекеттік орандарды рылымды жне ауматы блімшелері бюджеттік бадарламаларды кімшілері бола алмайды. Орталы атарушы жне зге орталы мемлекеттік орандар республикалы бюджеттік бадарламаларды кімшілері болып табылады. Жергілікті бюджеттік бадарламаларды кімшілері азастан Республикасыны кіметі бекітетін жергілікті мемлекеттік басаруды трпатты рылымы негізге алына отырып айындалады.
Бюджеттік бадарлама нтиже крсеткіштері жне бюджет шыыстарын аржыландыру клемі бар мемлекеттік оранны стартегиялы жоспарында айындалан стратегиялы баыттармен, масаттармен, міндеттермен, нтижелер крсеткіштерімен зара байланысан бюджет шыыстарыны баытын айындайды.Бюджеттік бадарламаларды оларды кімшісі зірлейді жне мемлекеттік оранны стратегиялы жоспарыны рамында бекітіледі. Бюджеттік бадарламалар стратегиялы жоспарда тжырымдалан масаттар мен міндеттерді шешу шін ажеттік пен жеткіліктілік аидаттарына негізделе отырып зірленеді. Бюджеттік бадарламалар зіні мазмны бойынша мемлекеттік функциялармен, кілеттіктермен жне мемлекеттік ызметтер керсетумен немесе бюджеттік бадарламалар кімшілері ызметіні баыттарымен біртекті топталуа тиіс. Бюджеттік бадарламада оны іске асыруды баалау шін тура жне тпкілікті нтижелерді крсеткіштері болуы тиіс, сондай-а бюджеттік бадарламада сапа мен тиімділік крсеткіштеріні болуы ммкін.
Бюджеттік бадарлама бюджеттік кіші бадарламалар шін де бюджеттік бадарламалара арналан нтижелік крсеткіштерді олдану шартымен бюджеттік аражаттарды жмсауды баыттары натыланан кіші бадарламалара блінуі ммкін.
Мазмнына арай бюджеттік бадарламалар: мемлекеттік функцияларды, кілеттіктерді жне олардан туындайтын мемлекеттік ызметтерді жзеге асыруа; трансферттер мен бюджеттік субсидиялар беруге; бюджеттік кредиттер беруге; бюджеттік инвестицияларды жзеге асыруа; крделі шыыстарды жзеге асыруа; мемлекетті міндеттемелерін орындауа баытталан бадарламалар болып блінеді.Мемлекеттік басару дегейіне арай бюджеттік бадарламалар республикалы бюджетті рамында бектілетін республикалы бадарламалара, облысты бюджетті, республикалы маызы бар ала, астана бюджеттеріні рамында бекітілетін облысты, республикалы маызы бар ала астана бадарламаларына; аудан (облысты маызы бар ала) бюджетіні рамында беібтілетін ауданды (алалы) бадарламаларга; Республикалы маызы бар ала, астана бюджеттеріні, аудан (облысты маызы бар ала) бюджетіні рамында бекітілетін, аладаы ауданны, ауданды маызы бар аланын, кентті, ауылды (селоны), ауылды (селолы) округты бюджеттік бадарламаларына блінеді.
Облысты, республикапы маызы бар ала, астана, ауданды (апалы) бюджеттік бадарламалар, сондай-а аладаы ауданны, ауданды маызы бар аланы, кентті, ауылдын (селоны), ауылды (селолы) округті бюджеттік бадарламалары жергілікті бюджеттік бадарламалар болып табылады. Бюджетгік бадарламалар іске асыру тсіліне арай бір кімші іске асыратын дара бюджеттік бадарламиларга, белгілі бір жне бюджеттік бадарламалар кімшісінін бюджеттік бадарламаларыны рамында бекітілетін жне бюджеттік бадарламаларды ртрлі кімшілері арасында аымдаы аржы жылы ішінде блінуге жататын, блінетін бюджеттік бадарламаларга блінеді. Бюджетгік бадарламалар бір ттас бюджеттік сынып таманы рамында тиісті белгі(код) берілс отырып, аымдаы бюджеттік бадарламалара жне дамуды бюджеттік бадарламаларына блінеді.
Дамуды бюджеттік бадарламаларына бюджеттік инвестицияларды жзеге асыруа баытталан бюджет шыыстары жатады. Бюджетті алан шыыстары аымдаы бюджеттік бадарламалара жатады. Бюджеттік бадарламаларды кімшісі жне оан ведомстволы баыныш таы йымдар мемлекеттік ызметтер стандарттарына сйкес жеке жне мемлекеттік емес заи тлгаларга мемлекеттік ызметтер крсетеді.
Мемлекеттік ызметтер азастан Республикасы занамалы актілерімен жне азастан Республикасы Президентіні актілерімен кзделген функциялара, кілеттіктерге негізделген, бюджеттік аражаттар есебінен жне лтты банк бюджетінен аржыландырылатын, жеке жне заи тлаларды ытарын, бостандытарын жне зады мдделерін орауды амтамасыз етуге жне ажеттіліктерін анааттандыруа баытталан, мемлекеттік ызмет тер стандарттарына сйкес жзеге асырылатын ызмет. Мемлекеттік функцияларды, кілеттіктерді жне олардан туындайтын мемлекеттік ызметтерді жзеге асыруа баытталан бюджеттік бадарла маны кнына олармен байланысты барлы аымдаы шыыстар кіреді. Мемлекеттік ызметтер керсетуге баытталан бюджеттік бадарламаны нын анытау кезінде мемлекеттік ызметтерді бекітілген стандарттары пайдаланылады. Жарылы капиталына мемлекет атысатын заи тлаларга мемлекетті леуметтік- экономикалы тратылыын амтамасыз етуге баытталан жекелеген мемлекеттік ызметтер керсетуге, бюджеттік инвестициялы жобаларды іске асыруа жне баса міндеттерді орындауга мемлекет тапсырыс белгілей алады, мндай тапсырыс мемлекеттік тапсырма деп аталады. Мемлекеттік тапсырманы орындау азастан Республикасыны мемлекеттік сатып алу туралы занамасында кзделген конкурсты рэсімдер саталмай жзеге асырылады.
Бюджеттік бадарламаларды тиімділігін баалау оларды зірлеу, Республикалы жне жергілікті бюджеттерді жоспарлау, оларды іске' асыру, іске асырылуын баылауды жзеге асыру стадияларында жзеге асырылады.
Орталы мемлекеттік орандарды жне оларды ауматы блімшелерін стауа жмсалатын шыындар азастан Республикасы Президентіні жне кіметіні актілерімен бекітілетін штатты сан лимиті мен кімет бекітетін натуралды нормалар негізінде жоспарланады. Бюджетті атарылуы кезінде функциялы жне экономикалы сыныптамаларды негізгі блімшелерін кіріктіретін тоыспалы сыныптама трінде екі сыныптаманы йлесуі пайдаланылады.
Бюджеттік сыныптама автоматтандыру ралдарын олдана отырып, басаруды жоары оралымдыына жету шін тсімдер мен шыыстарды жан- жаты айын жне атаулы трде жйелеуге ммкіндік береді.
Мемлекеттік бюджетті (бюджеттік бадарламаларды) шыыс блігіні аымдаы шыыстар (бадарламалар) бюджетіне жне даму бюджетіне блінуіні мынадай леуметтік-экономикалы маынасы бар. Аымдаы бюджетте леуметтік амсыздандырушылыты олданыстаы нормалары мен алыптасан дегейінен туындайтын барлы шыыстар шоырландырылан. Ол бюджетте шоырландырылатын аша орланымдары мен тсімдеріні суі есебінен толы баланстанылан. Даму бюджетіне лаймалы дайы ндіріспен байланысты инвестициялы жне инновациялы ызметті аржыландыруга аржы блу жне баса шыындар кіріктіріледі. Даму бюджетінде лаймалы дайы ндірісті ажеттіліктерімен, жаа леуметтік-экономикалы шараларды орталытандырылан аржыландырумен байланысты шыындар кіріктіріледі; даму бюджетіні рамды бліктерін талдау мемлекетті жана осымша шыыстарына негрлым сындарлы жне адап келуге ммкіндік береді. Бл жерде мына каидат дйекті жзеге асырылуы тиіс: ажеттіліктерді ата натылы алынатын, меншікті жне арызды кздер шегінде аржыландыру. Даму бюджетіні арастырылан шыыстарыны міндетті сипаты болмауы тиіс жне оларды жоары шек ретінде арастыру керек, яни егер бюджетті атарылуы барысында табыстар ала алмайтын болса, онда даму бюджетіні шыыстарын ысартуга тура келеді.
Бюджеттік кодексте бюджеттік инвестициялар - бюджеттен орта аржыландыру шарты мен бюджеттік инвестициялы жобаларды, концессиялы жобаларды іске асыру арылы заи тлаларды жарылы капиталдарын алыптастыру жне лгайту мемлекет активтерін кру есебінен мемлекет активтеріні нын лайтуа баытталан республикалы немесе жергілікті бюджеттен аржыландыру бліп арастырылан. Бюджеттік инвестициялар бюджеттік инвестициялы жобаларды іске асыру, концессиялы жобаларды орта аржыландыру мемлекетті заи тлгаларды жарылы капитапына атысуы арылы жзеге асырылады. Шешілетін міндеттерді маыздылыы дегейіне арай бюджеттік инвестициялы жне концессиялы жобалар республикалы жне жергілікті болып блінеді.
Бюджеттік инвестициялар бюджеттік инвестициялы жобаларды іске асыру, концессиялы жобаларды орта аржыландыру, мемлекеттік заи тлапарды жарылы капиталына атысуы арылы жзеге арылады. Шешілетін міндеттерді маыздылыы дегейіне арай бюджеттік инвестициялы жне концессиялы жобалар республикапы жне жергілікті болып блінеді.
Инвестициялы сыныстарды зірлеуді бюджеттік бадарламаларды кімшілері жзеге асырады. Бюджеттік инвестициялы жобаны белгіленген техникалы-экономикалы параметрлерін растау шін азастан Республикасы заннамасында кзделген экономикалы жне баса сараптамалар жргізілуге тиіс, техникалы-экономикалы негіздеме зірленеді. кімет жне жергілікті атарушы орандар азастан Республикасынын концессиялар туралы заннамасына сйкес концессиялы міндеттемелер абылдауы ммкін.
Республикалы бюджеттік инвестициялы жне концессиялы жобаларды орталы мемлекеттік орандар республикалы бюджетті аражаттары есебінен, жергілікті бюджеттік инвестициялы жне концессиялы жобаларды жергілікті атарушы орандар іске асырады. Бюджеттік кодексте сонымен бірге гранттарды - донорларды (шет мемлекеттер, оларды кіметтері мен агенттіктері, халыаралы жне шетелдік мемлекеттік йымдар, ызметі азастан Республикасыны Конституциясынакайшы келмейтін шет елдері кіметтік емес оамды йымдары жне орлары) азастан Республикасыны мемлекеттік йымдарына беретін теусіз аржылы немесе техникапы кмегін олдану арастырылан.
Гранттар берілу шарттары бойынша былай блінеді:

1. байланыстырылан гранттар азастан Республикасы кіметіні грант берген донардан одан ары арыз алуын немесе байланыстырылан грантты іске асыруа баытталан тиісті бюджеттік бадарламаны шеберінде республикалы жне жергілікті бюджеттерден орта аржыландыруды кздейтін грангтар;

2. байланыстырылмаан гранттар азастан Республикасы кіметіні грант берген донардан одан ары арыз алуын немесе республикалы жне жергілікті бюджеттерден орта аржыландыру кзделмейтін гранттар.

Байланыстырылан гранттарды пайдалану жеке бюджеттік бадарлама бойынша кзделеді жне оны байланыстырылан грант туралы келісімге жне азастан Республикасы занамасына сйкес мемлекеттік йымдар - гранттарды алушылар жзеге асырады.

Тжырымдама

Таырып бойынша теориялы білімді баылау жне зін-зі тексеруге арналан сратар:

1. Бюджеттік несиелеу дегеніміз не?

2. Бюджеттік несиелеуді андай принциптері мен критерийлары бар?

3. Бюджеттік несиелерді беру барысында андай принциптерді сатау ажет?

4. Бюджеттік ивестиция дегеніміз не?

дебиеттер тізімі:

1. азастан Республикасыны Бюджет кодексі. – Алматы: Юрист, 2014

2. Салы кодексі – «Бюджетке салытар мен баса да міндетті тлемдер жнінде» Р Заы. – Алматы:Юрист, 2014

3. азастан Республикасыны задары.

4. азастан республикасы кіметіні аулылары.

5. Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Положения о Счетном комитете по контролю за исполнением республиканского бюджета» от 05.08.2014г. №917.

6. Министрліктер мен ведомстволарды нсаулы материалдары.

7. Бюджетная система Российской Федерации: Учебник/ М.В.Романовский и др.; Под ред. М.В.Романовского, О.В. Рублевской - 2-ое изд., исп. и перераб. – М.: Юрайт, 2012. -615с.