Таырыбы: Жйке жйесіні физиологиясы.

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫ ИНСТИТУТЫ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ЖАЛПЫ БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ ЫЛЫМ ЖНЕ

БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШКРІМ атындаы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ПННІ ОУ-ДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Жас спірім физиологиясы жне мектеп гигиенасы

5В011300 «Биология»

Мамандыы шін

растырандар:

Калиева С.К.

Биология ылымдарыны

кандидаты,доцент

Мазмны

Пн бойынша глоссарий
Дрісті ысаша конспектісі
Практикалы сабатарды жргізуге арналан дістемелік нсау
СОЖ бойынша дістемелік нсау
СЖ бойынша дістемелік нсау
Баылау – тексеру ралдары

ГЛОССАРИЙ

Анатомия- организмні ішкі жне сырты рылысын зерттейтін ылым.

Аккомодация (кзді икемділігі) - кзді трлі ашытытаы нрселерді айын крінуге ммкіндік беретін сулелерді сындыру кшіні згеруін атайды.

Астигматизм- деп торлы абыта нрсе бейнесіні аны болмауын атайды.

Анализ - мида ркелкі сигналдарды айыру, блу, организмге тиетін ралуан серді ажырату.

Ассимиляция - жасушалар рамына кіретін крделі жне арнайы заттарды жаадан тзілуі (синтезделуі).

Анализаторлар (талдаыштар) - белгілі апаратты абылдауа жне тануа арнайы рылан рылымдардан тратын жйке жйесіні крделі (абылдаыш, ткізгіш жолдары, орталытар) блігі.

Акселерация -бала организміні морфофункционалды дамуыны жылдамдауы.

Антропометрия - дене крсеткіштерін лшеуді атайды.

Аксон - жйке жасушасыны зын талшыы.

Афференттік (сезімтал) жйке - озуды орталыа жеткізетін жйке.

Бипорлярлы - ос тарматы нейрон .

Вегетативті жйке жйесі -ішкі аза ызметін, заттар алмасуын, рбу рдістерін реттейді.

Гемостаз (грек. haemo-ан, stasis-тотау) деп анны сйы алпын жне эндотелтийді бтіндігін, тамырдаы ан аысыны саталуын, сондай-а сыртына шыпауын не аып тран анны тотауын амтамасыз ететін крделі биохимиялы жне биофизикалы рдісін атайды.

Гемоглобин - рамында темір бар белок тектес зат.

Гемолиз ( грек,. haima-ан, lysis-еру) - деп эритроцитті абыы жарылып немесе еріп ішіндегі гемоглобинні плазмаа шыуын атайды.

Гигиена (грек. hygieinos-дені сау) - денсаулыты сатау жніндегі ылым.

Гормон - ішкі секреция бездері жасап шыаратын биологиялы белсенді заттар.

Гомеостаз - деп ан клемі мен рамыны жне физикалы, химиялы, биологиялы асиеттеріні тратылыы, тяни барлы биологиялы константаларды (артериялы ан ысымы, дене температурасы) атайды.

Гиперметропия - кзді алыстан кргіштігі.

Дендрит - жйкені тарматалан ыса сіндісі.

Диастола - жректі босасу кезеі.

Диссимиляция - деп зат алмасуа атысан заттарды тотыуы арылы арапайым химиялы заттара айналуы.-

Дистанциялы абылдаыштар - бл апаратты тітіркендіргіш кзінен лдеайда алыстан абылдайды.

Иммунитет - деп иммунды жйені денеден бгде заттарды шыарып тастау асиетін айтады.

Инспирация - ол демалу.

Инстинк - тым уалайтын рбір жануара тн, оны кйіне арай немесе тап осы жадайда жзеге асырылатын, крделі туа біткен мінез -лыыны жиынтыы.

Интерорецепторлар - ішкі азаларда, лпаларда, ан тамырларда орналасады, ішкі мшелердегі згерістерді абылдайды.

Карбогемоглобин - гемоглобин кмірышылымен байланысан трасыз осылыс.

Контакты абылдаыштар - бл тітіркендіргішпен тікелей жанасанда млімен алады.

Лейкоцит (leucocytus) - анны а жасушасы.

Лейоцитоз - ден анда лейкоцит саныны кбеюі.

Лейкоцитопения - деп анда лейкоцит саныны азаюы.

Лимфоцит - анрнамалы иммунитет алыптастырып, бкіл азадаы иммунитет жайын абылдайды.

Мектеп гигиенасы - сіп келе жатан рпаты, балаларды, жасспірімдерді денсаулыын орау, ныайту жне дамыту жніндегі ылым.

Морфология (грек. morphe- форма) - деп адам жне жануарлар денесіні рылысы мен формасын зерттейтін ылымды атайды.

Миопия - кзді жаыннан кргіштік кемістігі.

Медиатор - озу рдісін жеткізетін химиялы зат, жйке бршігіні везикулаларында болады.

Меланхолик (саудайы) - жмса мінезді, лсіз, кпешіл, дегбірсіз, дрменсіз, мды, жасанша, жауапкершілікпен сескнгіш, дегенін орындата алмайтын, шалалы асиетті болады.

Мультиполярлы -деп кп тарматы нейрондарды атайды.

Нутрициология - таматану туралы ылым.

Нефрон - бл бйректі морфофункционалды рылымы, маьпиги шуматары мен бйрек ттікшелерінен трады.

Нейрон - деп жйке жасушасын атайды.

Нейроглия - нейрондар аралыын толтыратын жасушаларды атайды.

Оксигемоглобин - гемоглобин кпеде оттегімен байланысан трасыз осылыс.

кпені тіршілік сиымдылыы дегеніміз - тере дем алып, тере дем шыаран кезде сырты шыатын ауаны клемі.озу рдісін жеткізетін химиялы зат, жйке бршігіндегі везикулаларда болады.

Панкреас - ол йы безіні блетін асорыту слі.

Проприорецептор - сіірде, буын абында орналасады.

Планцета ( лат.plancenta, грек. placus- бала орны) - йел жкті болан кезде тзіліп, ры пен ана организміні кпырлы байланысын амтамасыз етеді.

Рефлекс (лат. reflecsus-тойтарыс беру)- деп орталы жйке жйесіні атысуымен сырты жне ішкі тітіркендіргішке беретін крделі жауабы.

Сангвиник (шира) - мінезі жайдарлы, іскез, ызу анды, пысы, кпшіл, елгезек, кілшек адам.

Систола- жректі жиырылу кезеі.

Синтез - біріктіру, талдап, орыту, ми ыртысыны ртрлі бліктерінде туатын озуларды бірлестіру.

Синапс - зара жйке жасушалары не жйке мен шеттегі ызмет атарушы жасушас тйіскен жерінде серпіністі ткізетін арнай ласуды атайды.

Тромбоцит - екі жаы дес, дгелек не сопаша рылымды ан пластинкасы.

Тыныс алу деп - ауадан оттегін сііріп, кмір ышыл газын шыаруын амтамасыз ететін зара байланысты процестерді атайды.

тынысты минутты клемі . бір минут ішінде окпе арылы тетін ауаны клемі.

Темперамент - бл ресми мінезді нейродинамикалы сипаты.

Униполярлы - бір тарматы нейрон.

Фагоцитоз (грек. phagien- жту, армалап алу, cytus-жасуша) - деп денеге тскен бгде заттарды армалап алып ферменттерімен орыту.

Флегматик (салырт) - сабырлы, байсалды, енжар, сылбыр мінезді, самарау, салматы, шабан имылды келеді.

Физиология (грек. phisis-табиат, logos-ілім) - тірі организм мен оны жеке жйелері, азалары рекетін, функциясын зерттейтін юиологиялы ылым.

Фонокардиография - жрек тондарын (дыбысын) жазып алу.

Холерик (стамсыз) - албырт, ызба, ашуша, кейігіш, еліктегіш адам.

Электрокардиография - жрек биотогін жазып алу.

Экспирация - ол дем шыару.

Экстерорецепторлар (грек. exterus-сырты) - дене сыртында, теріде, ауыз жне кзді кілегей абытарында орналасан, сырттан келіп тскен тітіркендіруші серлерді абылдайды.

Этология - мінез-лыты жете тексеретін, оны шыу тетіктерін зерттейтін ылым.

Эритроцит (грек. erytros-ызыл, cytos-жасуша) - анны ызыл тіршіктері.

Эритроцитоз - эритроцит саныны алыптан тыс басым болуы.

Эритроцитопения - эритроцит саныны анда аз болуы.

Эфференттік (озалтыш) - озуды орталытан эффектора жеткізетін жйке.

Эндокриндік бездер (грек. endon-ішкі, crineo-блемін немес шыарамын) - слін шыаратын зегі жо, без жасушалары ан, лимфа капиллярларымен торланан бездер.

Дріс 1. Таырыбы: Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигинасы

Балалар мен жасспірімдеді су жне даму задылытары.

Дріс масаты: Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы пніні масат-міндеттерін, маызын, балалар азасыны жас кезедеріне байланысты су жне даму задылытарын арастыру.

Дріс жоспары мен ысаша мазмны:

1. Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы пні жне баса ылымдармен байланысы.

2. Балалар мен жасспірімдер организміні су жне даму задылытары туралы тсінік. Акселерация.

Физиология – функциялар туралы, яни мшелерді, системаларды жне ттас организмні тіршілік рекеттері туралы ылым. Оны тпкі масаты алан баытта прменді сер етуге ммкіндік беретін функцияларды жете таып білу болып табылады.

Физиология негізінде ліден тіріні сапалы жаынан айыратын маызды тіршілік процестері жататын задылытарды зерттейді. Ол сімдіктер, жануарлар жне адам физиологиясына блінеді, ал соысы – ебек, дене жаттыулары мен спорт, таматану физиологиясы, жас ерекшеліктері физиологиясына жне басалара блінеді.

Медицина институттарында, мысалы, алыпты жне патологиялы физиологияны оиды. алыпты физиология дені сау адам организміндегі тіршілік рекеттері процестерін, ал потологиялы физиология ауру адамды сау адамдардан ажырататын задылытарды тсіндіре отырып сипаттайды.

Жас ерекшеліктері физиологиясы организмні бкіл мірі бойындаы функцияларды алыптасуы мен даму задылытарын зерттейді.

Педагогика институттарыны жас ерекшеліктері физиологиясы курсында жас балалар мен жасспірімдер организмміндегі тіршілік рекеттеріні санды жне сапалы белгілері оылады, сондытан балалар мен жасспірімдер физиологиясын здігінше ылым деп санауын жне оуа ыайлы болу шін балалар мен жасспірімдер гигиенасымен бір оу пніне біріктіру дрысыра болар еді.

Балалар мен жасспірімдер гигиенасы – жас рпаты денсаулыын орау жне ныайту туралы ылым. Ол жалпы гигенамен тыыз байланысты жне сіп келе жатан организм мен оршаан ортаны зара серін зерттейді.

Балалар мен жасспірімдер физиологиясы жне гигиенасы организмді табии (оу сабатары, демалыс, ойын т.б. кезінде), сол сияты лабораториялы жадайларда зерттейді, мны зі организмні клеткаларында, тканьдерінде, мшелерінде жне системаларында жретін процестерді табиатын тере тануа ммкіндік береді.

Организмде жретін процестерді зерттеу шін р трлі: электрофизиологиялы, биохимиялы, микроскоптік, гистохимиялы т.б. дістер олданылады.

Балалар мен жасспірімдер физиологиясы жне гигиенасы, психологиялы-педагогикалы ылымдар негізін рады жне балаларды аурулары мен оларды емдеу туралы ылым педиатриядан блінбейді. Онан баса, балалар мен жасспірімдер физиологиясы жне гигиенасы біратар дл (физика, химия, метерология т.б.) жне леуметтік ылымдармен, оларды дістері мен задарын пайдалануымен ана емес, сол сияты денсаулыты орау сыныстарымен де байланысты. Осыны арасында сіп отыратын организмні тіршілік рекеттері, ортаны табии факторларымен тыыз байланыста аралады: диалектикалы туелділік ашылады жне сіп жетілген организмні формалары мен функцияларыны алыптасу процесі баяндалады: адамны психикалы процестеріні материалистік негізі тере танылады, ол натылы шыдыты мні туралы дниеге дрыс кзарас алыптасырады.

Балалар мен жасспірімдер гигиенасыны леуметтік гигиена жне эпидемиологиямен (адамдар арасында жпалы ауруларды пайда болуы мен таралуыны объективті задылытары, профилактикалы дістер жне ол ауруларды жою туралы ылым ) кп ортатастыы бар, йткені олар организмні биологиялы табиатыны оамды ортаа атынасын зерттейді жне керісінше. Балалар мен жасспірімдер гигинеасы сол сияты зияды сер ететін факторларды жою немесе лсірту жне ебек, оу, мір жадайларын жасарту, денсаулыты ныайту жнінде сыныстар жасауа міндетті.

Адам гигиенасы мен физиологиясыны дамуы ерте уаыттан басталады. Кне медицина оымыстыларыны ішіндегі е белгілісі Гиппократ, ал феодализм дурінде – Европада Авиценна деп атаан ататы тжік дрігері рі философы Абу-Али Ибн-Сина. Оны «Дрігерлік ылымны ережелері» деген кітабы кптеген европалы жне шыыс тілдеріне талай рет аударылан.

Балалар мен жасспірімдерді отанды гигиенасы кне замандаы «Владимир Мономахты балалара наылы» (XI .), Епифаний Славинецкийді «Балалар деттеріні азаматтыы» (XVII .) Феофан Проконовичті «Жастыты адал айнасы немесе кнелтіс жрістеріні крсеткіші» (XIII .) сияты ескерткіштермен тамырлас.

М. В. Ломоносов, оны замандастары рі прогресшіл айраткерлер И. И. Бецкой, Н. И. Новиков Россиядаы халыты, соны ішінде балаларды денсаулыын жасатуды жатады. А. Н. Радищев Россиядаы скеле рпаты трмысын жасарту жне денсаулыын сатауды крепостнойлы оамды жоюмен, оытумен, дене шынытырумен жне балаларды мтаздайлыын арттырумен байланыстырады.

Россиядаы балалар мен жасспірімдер гигиенасыны негізгі проблемаларын экспиременттік жолмен шешу, сол сияты арнаулыф ралдар басып шыару тек Петербург дрігерлік – хирургиялы академиясында гигиена кафедрасы ашылан со (1871) ана ммкін болды. Кафедраны А. П. Доброславин (1842 – 1889) басарды.

А. П. Доброславин гигиенаны басты масаты «оамды іс - рекетті р трлі жадайларында, организмдегі физиологиялы тепе – тедік задарын зерттеу жне организмні ндіргіш кштеріні саталуы мен дамуы е олайлы жадайларын зерттеу»деп есептеді.

1884 жылы Москва университетінде гигиена кафедрасы ашылды. Оны Ф. Ф. Эрисман (1842 – 1915) басарды, ол экспериментке негізделген ылым ретінде гигиенаны негізгі міндеттерін анытады жне балаларды денсаулыын оршаан орта жадайлары мен трмысты йымдастыруа туелді екендігін длелдеді. Оушылармен бірлесе отырып, ол арнаулы мектеп йлеріні рлыстарын жне мектеп жанындаы учаскелерді жасылап жабдытау керектігіні негізін алады, класс блмесіні; балалара арналан р трлі мебельді, оны ішінде мектеп партасыны моделін жасады, балаларды жпалы аурулардан алдын ала сатандыру шін нсаулар растырады.

1887 жылы Ф. Ф. Эрисманны «Ой жне дене ебегіні ксіптік гигиенасы» деген ебегі шыты. Ол К. Марксты «Капиталыны» тікелей серімен жазылды.

Мектеп гигиенасы жніндегі бірінші ылыми орталы – мектептік-гигиеналы комиссия – Россияда 1875 жылы скери – оу мекемелеріні педагогикалы музейінде пайда болды (С. Е. Советов). Комиссияны жмысына А. П. Доброславин, Ф. Ф. Эрисман, П. Ф. Лесгафт жне баса алымдар белсене атысты.

1906 жылы училище дрігері жне Россиядаы училищелер дрігерлері оамыны басшысы д. Д. Бекарюков (1861 – 1934) «Мектеп гигиенасыны негізгі бастамалары» атты оу ралын жариялады. зіні мол тжірибесіне жне отанды, шетелдік дебиеттерді мліметтеріне сйене отырып, ол балалар мекемелерін жоспарлау жне аббаттандырудаы, мектептерде саба берудегі балаларды жпалы ауруларын алдын ала сатандыруды гигиеналы талаптарын жазды; балалара дрігерлік кмекті кеейту жніндегі шараларды белгіледі. Балаларды денсаулыын орау жніндегі кп жаты табысты ебектері шін Совет кіметі 1926 жылы Д. Д. Бекарюковке «Ебек Ері» рметті атаын берді.

Бала организміні анатомиялы – физиологиялы ерекшеліктерін Россияда бірінші рет Петербург дрігерлік – хирургиялы акдемиясындаы балалар кафедрасыны мегерушісі, профессор Н. П. Губдобин (1860 – 1906) зерттей бастады. Оны тжірибесі «Балалар жасыны ерекшеліктері» (1906) кітабында орытылады, ол кітап балалар анатомиясы мен физиологиясы жнінде Россияда бірінші ебек болып саналады. Балаларды шынытыруа, мектептегі оу режиміне жне баса мселерге алым лкен мн берді.

Балалар мен жасспірімдерді физиологиясы жне гигиенасын дамытуда И. М. Сеченов пен И. П. Павловты зерттеулері мен ашан жаалытарыны маызы зор. Оларды рефлекстер, жоары дрежелі нерв ызметі жне синтездеу серіне материалистік тсінік берді, ми мен психикалы процестер арасындаы диалектикалы зара байланысты ашып берлі.

Жоары дрежелі нерв ызметіні жаса байланысты ерекшеліктерін Н. И. Красногорский, В. М. Бехтеров, А. Г. Иванов – Смоленский, Н. И. Касаткин, Н. М. Шелованов, П. К. Анохин, А. Н. Кабанов, А. А. Волохов, И. А. Аршавский, А. А. Маркосян жне басаларды да зерттеді. Балалар мен жсаспірімдерді екінші сигнал беру жйесінде алашы зерттеулер жргізген А. Г. Иванов – Смоленский жнек М. М. Кольцова екендігін атап ткен жн. Орталы нерв жйесіндегі басылымды процестері туралы А. А, Ухтомскийді зерттеулері ойлау рекеттеріні біратар былыстарын тсіндіруге негіз салды, онсыз балалар мен жасспірімдерді оыту жне трбиелеу процесі ммкін емес.

1972 жылы Белорус ылыми – зерттеу санитарлы – гигиеналы институты (Бел НИСГИ) ашылды, 1959 жылы оны ішінен мектеп гигиенасы лабораториясы рылып, 1963 жылдан бастап ол балалар мен жасспірімдерді гигиена блімі болып айта рылды.

Республикада мектептік – гигиеналы проблемаларды те ке клемде зерттеу лы отан соысынан кейін басталды. 1964 жылы М. Т. Мотюшонокты «Бастауыш мектеп жасындаы балаларды анатомиясы, физиологиясы жне гигиенасы» кітабы жарыа шыты, 1970 жылы педагогика училищелері шін оулы шыарды, 1975 жылы педагогика институттары шін оу ралын (баса авторлар Г. Г. Турик жне А. А. Крюковамен бірлесіп) шыарды, бл кітап оны айта басылуы болып табылады.

Балалар мен жасспірімдерді жас ерекшеліктері физиологиясы жне гигиенасы бойынша жргізілген зерттеулер практикаа айтарлытай нтижелер берді. Балалар ауруларын алдын ала сатандыру да лкен табыса жетіп, балалар лімі едуір азайды. Бл пнді оу келешек малімдерді ылыми – теориялы дегейін ктереді.

су жне даму.Баса ылымдара араанда, балалар жне жасспірімдерді жас ерекшелігі физиологиясы мен гигиенасында, су жне даму ымдары тым натылы, айын айтылан. су – бл анатомиялы жне морфологиялы крсеткіштерді, яни денені зындыы мен салмаыны згеруі. Ол негізгі жас ерекшелік-жынысты белгілерді бірі болып табылады жне бала организміндегі санды згерістерді сиппатайды. Даму – тканьдерді, мшелерді, жйелерді жне бкіл организмні физиологиялы алпын, яни белгілі бір уаыт кезеінде оларды ызметіні жетілуін сипаттайтын, саналы згерістерді крсеткіші.

Адам организмінде бкіл организмні анша мірі болса, сонша мір сретін кбеймейтін клеткалар болады. Оларды за жасайтын клеткалар деп атайды. Олар – нерв жйесіні клеткалары. Бл клеткалар организммен бірге туады, ал оны сіп жетілуі процесінде ол белгілі шекте тек клемін ана лайтады рі функциясы жетіле береді. Егер бл клеткалар лсе, оларды орнына жаалары пайда болмайды.

Балаларды сіп-жетілуін адаалау.Оушыларды сіп-жетілуін санды жне сапалы крсеткіштері бойынша жылына бір не екі рет адаалайды. сіп жетілу крсеткіштерді алу процесі антропометрия (гр. антропос. – адам, метрео - лшеймін), крсеткіштерді зі - антропометриялы немесе негізгі деп аталады.

Антропометриялы крсеткіштері бойынша оушылар денесіні жетілуін баалау – бойын, салмаын, кеуде уыстарыны шеберлеріне осылан стемдерді есептеу, осы крсеткіштерді аудан, облыс, республика бойынша орта мліметтерін салыстыру жолымен жргізіледі.

Негізгі лшеулерді техникасы мен методикасы белгілі білім мен ептілікті талап етеді. Сол сияты ралдарды длдігі, ызметкерлерді ыптылыы мен ыыластылыы, лшеу ережелерін сатай білуі ажет. Мысалы, кеуде уысыны шеберін лшеуді тек жалааш алпында жргізеді: бойды тран кйде ая киімсіз (парта тадау шін бой ая киіммен лшенеді) бой олдары тсірілген жне бой лшегішті платформасында лшейді. Мнда бала олдары тсірілген жне бой лшегішті пленкасында ш нктемен: кшемен, бксемен жне жаурын аралыымен жанасып тік труы керек. Баланы басы, кз шарасыны жоары шеті мен ла аланыны жоары шеті горизонталь бір сызыты бойында жатан кездегі алыпта болуы ажет.

Салматы длдігі 50 г дейін болатын иінді системалы онды медициналы таразыларда лшейді. Балалар мен жасспірімдерденесіні дамуы туралы толытыра ым алу шін кеуде уысыны шеберін жне ол динамометрімен саусатарды ысу кшін лшейді.

Антропометриялы мліметтер оушыны жеке дамуыны арнаулы картасына жазылады, ол мектепте немесе емтиханы жеткішектер кабинетінде саталады. Мліметтер статистикалы дістермен деледі жне соларды негізінде дамуды пропорциональдыы туралы соы жорамалдар мен ажетті орытындылар жасайды.

Балалар мен жасспірімдер денесі дамуыны мліметтерін зерттеу мынаны крсетеді: оларды бойыны орташа суі соыса дейінгі балалар бойынан 10 см-ге дерлік арты. Бойды суі салматы суіне жеткізеді. Балаларды ст тістері траты тістерге ертерек ауысады, жыны-сты жетілуі тезірек басталады жне аяталады.

Осы уаыта дейін жалпы абылданан акселерация теориясы (тезірек даму) жасалан жо, кптеген гипотезалара арамастан, шартты трде оны трт негізгі топа блуге болады.

1. Физикалы-химиялы гипотезалар азіргі балалар кннін, радиоактивті жне электромагнитті радиацияларды те кшейген серіне шырайды деп есептейді.

2. Нутритивті гипотезалар – трмыс жадайларыны згеруін, соны ішінде жануардан шыатын майлар мен белоктарды пайдалануды кбеюі есебінен балаларды таматарыны жасаруына, анасы мен баланы тамаы рамына витаминдерді осылуын ескереді. Балалар ауруларын тмендеткен педиатрияны, гигиенаны т.б. табыстарына белгілі маыз беріледі.

3. Гетерозийлер – гетерозисті биологиялы цикльді згерістеріні нтижесі, леуметтік, діни жне лт аралы шекараларды бзуа келген, мірді оамды згерістері мен байланысты. Бл осыан дейін ошауланан адам топтары арасында некелесуді географиялы ммкіндігін кеейтті, тым уалаушылыты тез згеруіне жне дамуды жылдамдауына келді.

4. Урбанизация гипотезалары – алаларды тез дамуы жне село халыны алалара ауысуымен, ала міріні барлы комплексіні, сол сияты кино, радио, теледидарды баланы нерв системасына оздырушы сер етуімен байланысты.

Келтірілген гипотезаларды ылыми маызы бар, біра райсысы тйінді арсылытара кездескендіктен, олардыф біреуі де акселерацияны бірден-бір немесе негізгі себебі бола алмайды. Акселерация проблемасын, сір, келтірген факторларды йлесімінде арау керек болар. Акселерацияны леуметтік шарттарыны ерекше маызы бар. Халыты леуметтік-трмыс жадайлары тез жасаран социалистік елдерде, акселерация арыны сті; осындай тенденция дамын келе жатан елдерде де байалады.

Акселерацияны олайлы да, олайсыз да жатары бар. Психикалы функцияларнетрлым тез дамуы, міріні заруы т.б. оны олайлы жатары деп есептеуге болады. Сонымен бірге осындай балаларды тыныс алу мшелеріні ауруа шырауы тонзиллитпен, ревматизммен, аллергиялы аурулармен кбірек ауыратындытары туралы мліметтер бар.

Акселерация шешімін лі таппаан кптеген проблемаларды мектепте оытуды, жоары оу орындарына тсуді, некелесуді басталу мерзімін згерту т.б. ойып отыр.

ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:

1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990

2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.

3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.

4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.

5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.

6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.

8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дріс 2.

Таырыбы: Жйке жйесіні физиологиясы.

Дріс масаты: Жйке жйесіні рылыс, ызметі, жйе жйесіні блімдері, физиологиясы туралы теориялы білімдерін кеейту, тередету.

Дріс жоспары мен ысаша мазмны:

1. Жйке жйесіні рылысы., ызметі.

2. Жйке жйесіні озу ткізу задары.

3. Рефлекс, оны трлері.

4. Орталы жйке жйесіні блімдеріні функционалды маызы.

5. вегетативті жйке жйесі.

Жйке жйесі ттас азаны байланыстырып, тіршілік ызметін реттеп отырады. Жйке жйесі орталы жйке жйесі жне шеткі (перифериялы) жйке жйесі болып блінеді. Орталы жйке жйесі дегеніміз - нейрондарды жиынтыын айтады. Орталы жйке жйесі денедегі барлы мшелермен, физиологиялы жйелер ызметін, зат алмасуын реттеп отырады, рекеттер мен процестерд сырты орта былыстарына бейімдеп, тіршілікті белгілі бір баытта туін амтамасыз етеді. Орталы жйке жйесіне ми жне жлын жатады. Ми мен жлынды кескенде, оны а жне ср заттан тратынын круге болады. ср зат жйке клеткаларынан, ал а зат миелин абыымен апталан жйке талшытарынан трады. Шеткі жйке жйесі (перифериялы) днекер абыпен апталан жйке талшытарыны шоырынан тзілген. Оан жйке тйіндері мен гангли жатады. Нейрон - ол жйке жасушасы. Нейрон арасын нейороглия толтырады. нейрондар пішіні мен клемі жаынан р трлі. Ол дене жне денеден шыатын сінділерден трады. Нейронны зын сіндісін аксон деп, ал ыса тарматалан талшыын дендрит дейді. Аксонны нейрон денесінен басталатын жерін аксон тмпешігі дейді. Сезімтал нейронны шеткей орналасан аксонны шында рецептор (абылдауыш) болады. Ал орталы жйке жйесіндегі жйке талшыыны шы жуандап бршікке сайды. Нейрондарды осындай штары бір-бірімен тйісіп синапс райды. озу серпінісін рецептордан жйке орталыына баыттап ткізетін жйке талшыы сезімтал (афференттік), ал орталытан озуды шеткі мшелерге жеткізуші талшыты озалтыш (эфференттік), сезімтал жйке мен озалтыш жйке жаластыратын жйкені аралы жйке деп атайды. Жйке талшытарыны майлы жмса абытарыны болу-болмауына байланысты миелинді жне миелинсіз деп ажыратады. Нейроглия нейрон аралыын толтырып жататын жасушалар, нейрондара аннан орек заттарын алып, зат алмасу німдерін нейрондардан ана ткізеді, сйытыты ионды рамын, медиаторлар мен суды дегейін бір алыпта сатап нерон тіршілігіне ажетті жадай жасайды. тарматарыны санына арай нейронны бірнеше трлерге бледі: кп тарматы нейрон - мультиполярлы, ос тарматы нейрон- биполярлы, бір тарматы нейрон- униполярлы. Атаратын ызметтеріне арай нейронды бірнешеге бледі: сезімтал, озалтыш, аралы, тежеуші нейрондар.

Нейрондар барлы клеткалар сияты ішкі жне сырты орта факторларыны серіне тітіркенгіш келеді, яни тынышты кйден рекет кйіне кшеді. Нейронны тітіркендіргіші баса нейрондардан немесе рецепторлардан келетін жйке импульстары болып келеді. Тітіркендіргіштерді табиатына арай бірнеше трлері бар: механикалы, температуралы, электрлік, химиялы. озу дегеніміз организмні сырты ортаны тітіркендіргішін абылдап, оан кшті озу арылы жауап беру асиетін айтады. Тірі азада лпаларды 2 бледі.. озыш лрпалар (жйке, блшыет, секреторлы жасушалар), озбайтын лпалар (шеміршек, днекер лпасы, тері эпителиі). Тітіркендіру серінен озыш лпаларда озу процесі туады. Бір жасушадан екінші жасушаа озу тек бір баытта ана жреді, аксоннан жасуша денесіне жне баса нейронны дендритіне.

Синапс - зара жйке жасушалары не жйкемен шеттегі азмет жасушасы (эффектор) тйіскен жерінде серпіністі ткізетін арнайы орын. Синапс ымын физиолоогия ылымына енгізген аылшын алымы Ч. Шерингтон болатын Бір нейрон денесіндегі синапстар саны 100 немесе оданда кп болады. Синапс рылымы крделі, ол екі мембранадан тзілген: пресинапсты жне постсинапсты, аралыында синапс саылауы болады. Синапс трлері: нейронаралы, ет-жйкелік. Жйке талшыыны шы синапс рар алдында кеейіп жуандап гл шоырына немесе бта бршігіне сайды, жйке бршігінде медиаторлар болады. озу процесі пресинапсты мембранадан постсинапсты мембранаа жйке шынан блінетін химиялы зат медиаторларды атысуымен теді. Постсинапсты мембранада медиатормен рекеттесетін арнайы белок- рецептор орналасан. Синапс медиаторы ацетилхолин болса, оны постсинапсты рецепторы - холинрецептор болады.

Рефлекс - орталы жйке жйесіні атысуымен азаны сырты жне ішкі тітіркендіргіштеріне беретін крделі жауабы. Рефлекс сзін тыш олданан француз алымы Рене Декард (1664), оан ылыми сипаттама берген чех алымы Прохаска (1817), рефлекс теориясын пайымдаан орыс алысмдары И.М. Сеченов, И. П. Павлов, П. К. Анохин. Организмні рефлекторлы рекетіні арасында организм сырты жне ішкі ортаны трлі згерістеріне жауап береді. Рефлексті морфологиялы негізі рефлекторлы доа, яни озудырецептордан жйке орталыына, одан шеткі азаа жеткіщзетін жол. Рефлекстік доа бтін болан жадайда ана рефлекс ызметін атарады, яни доаны бтіндігі бзылса рефлекс бір жола жоалып кетеді. Биологиялы юбаыттануы бойыншарефлекс трлері: орану, оректік, жынысты жне рпаына аморлы, бадарлау немесе зерттеу, И. П. Павлов бойынша "Бл не?" рефлексі, ол жаа, бан дейін кездеспеген тітіркендіргішке жауап ретінде пайда болады.

Орталы жйке жйесіні е крнекті жне маызды ызметтеріні бірі рефлекстерді келістіру, йлестіру, координациялау болып табылады. Орталы жйке жйесіні блімдері - жлын жне ми. Жлын омырта бааныны каналында орналасан. Жлын ср жне а заттан трады. Ср зат рефлекстік ызмет атарса, а зат озуды ткізеді. Жлында дене (рса), ая-ол жне мойын блшыеттеріні рефлекторлы орталытары орналасан, оларды атыфсуымен блшыеттерді жиырылуы (тізе, ахиллов рефлексі), созылу рефлекстері, бгу рефлекстер орналасан. Мысалы, дрет жіберу жне дефекация, аталы жыныс мшелеріні рекеті, , асорыту бездеріні сл блінуі, асорыту жолдарыны имылыны ызметін реттейтін орталытары жлында орналасан. ми райсысы жарты шара сас ос ми сыарынан, мишы пен ми баанынан трады.

Вегетативті жйке жйесі ішкі мшелер ызметін сырты жне ішкі серіне бейімдеп, реттеп отырады. Вегетативті жйке жйесі симпатикалы жне парасимпатикалы жйкелері болады. Парасимпатикалы жне симпатикалы жйкелер мшелеріне арама-арсы сер етеді. Мысалы, симпатикалы жйке жректі соуын жиілетіп, кшейтсе, парсимпатикалы жйке керісінше оны сиретіп, лсіретеді.

Вегетативті жйке жйесі орталытаы баса блімдерімен бірлесіп, адамны кіл кйін, (эмоция) алыптастыруа атысады. Симпатикалы жйке жйесі озса, анда эмоция гормоны - адреналин кбейеді.

Жйке жйесіні дамуы. Жйке жйесі эмбрионалды дамуды шінші аптасында, рыты сырты жапырашадан (эктодермадан) дамиды. Алдыменен жйке татасы тзіледі, сонан со оны жиегі ктеріледі, тата бірте-бірте астаушаа айналады. Мнан кейін астау жиектері бір-біріне жаындап, жанасып жйке ттігін тзеді. Бл ттікті тменгі блімінен жлын тзіледі, ал жоары блімі кеейіп миды барлы блімдері дамиды.