Шартты рефлекстерді тежелуі
Шартты рефлекстерді тежелуін зерттей келе. И.П.Павлов оны шартсыз (сырты) жне шартты (ішкі) тежелу деп аталатын екі трін ажыратты.
Шартсыз тежелу.Басталан рефлексті толы тотауы немесе сырты ортадаы згерістерді серінен оны активтілігіні кемуі шартсыз тежелу деп аталады.
Жаа бгде тітіркендіргіш ми ыртысында баса (ерекше) озу ошаын туызады, бл оша басталан рефлекторлы актіні тежейді немесе зеді. Сырттан естілетін шу, жары тсуіні згеруі, бгде иіс жне т.с.с. осындай тітіркендіргіш бола алады.
Шартты рефлекс нерлым жаадан алыптасса, оны тежеу сорлым оай болатыны аныталан. Мны орталы нерв системасында индукция процесіні дамуымен тсіндіруге болады. Тежеуді шартты рефлекске атысы жо бгде тітіркендіргіш туызатындытан, И.П.Павлов оны сырты (индукциялы) тежелу деп атады.
Шартсыз тежелу кенет пайда болады, ол организмде туан кезден бастап кездеседі жне бкіл орталы нерв системасына тн. Оны жзеге асуына ми діі ретикулярлы формациясыны белгілі бір рылымы атысады.
Сырты тежелу кбінесе блмеге сырттан нетін кез келген шу рефлекторлы актіні барысын бзатын жадайда коллективте (класта, топта) жмыс істейтін балаларда байалады. Мысалы, жазу сабаы стінде кшеден рт сндіру машинасыны сирена ні естіледі. Оушыларды кпшілігі кшті тітіркендіргішке арай брылып, бл жадайда зейінінен, байсалдылыынан жне олайлы отырысынан айырылады. Сондытан оушыны дптеріндегі жазу толы болмай, ріптер дрыс жазылмайды, сздерді араашытыы р трлі болып шыады жне т.с.с.
Алайда шартсыз тежелу екінші озу ошаы пайда болмаса да, жзеге асуы ммкін. Бл тітіркендіргішті те кшті сер етуінен ми ыртысыны клеткалары жмыс істеу абілетін кемітуіне немесе толы тотатуына байланысты болады: тіршілігін жоймау шін клеткалар тежелу кйіне теді. Тежелуді мндай трін шектен тыс тежелу деп атайды. Ол организмде ораныш ызметін атарады.
Ми ыртысы клеткаларыны жмыс аблеттілігіні шегі траты шама емес жне ол баланы жасына, оны ажу тжірибесіне, андай аурумен ауыратыныа жне баса себептерге байланысты.
Сабаты те дауыстап жне біркелкі нмен тсіндіруде, сондай-а импульстері жинала келе, ми ыртысы клеткаларыны жмыс абілеттілігі шегінен асып кететін лсіз тітіркендіргіш (біркелкі баяу дауыс) сер еткенде оушыларда шектен тыс тежелу пайда болады.
Шартты (ішкі) тежелу.Тежелуді бл трі орталы нерв системасыны жоары блімдеріне тн жне шартты сигналды шартты тітіркендіргішпен бекітпеген, яни екі озу ошаы уаыт жнінен зара сйкес келмеген жадайда ана дамиды. Ол онтогенез процесінде біртіндеп, кейде те иындыпен алыптасады. Шартты тежелуді шпе, жіктеліс тежелу деп аталатын жне баса да трлерін ажыратады.
Шартсыз тітіркендіргішпен бекітілмеген шартты сигнал бірнеше рет айталанандва шпе тежелу пайда болады. Мысалы, жары тітіркендіргішіне сілекей бліну рефлексі алыптасанда бл сигналды тамапен штастырмай жиі айталау рефлексті біртіндеп кемуіне, одан со толы шуіне себепші болады. Рефлексті шу жылдамдыы шартты тітіркендіргішті айталану жиілігі мен кшіне, алыптасан рефлексті беріктігіне жне жоары дрежелі нерв ызметіні типіне байланысты. Мысалы, жыртыш жануар жемтігі азайып бара жатан жерге баруын азатайды, себебі брыныра алыптасан шартты рефлекс тамапен (шартты тітіркендіргіш) бекітілмегендіктен, шеді. Бл жануарларды оршаан ортаа бейімделуіне, яни зіні мінез-ылыын тіршілік жадайларына сай реттуге жрдемдеседі.
шпе тежелу адамны алыптасан (жаман, ескірген) деттен арылуына кмектеседі. Мысалы, оушы жатып оуа деттенген. Фантастикалы жне шытырман оиалы дебиеттерді ызытыратыны соншама, ол мндай кітаптарды йытамастан, й тапсырмаларын орындамастан, таза ауаа шыпастан-а оып шыады. Бл оны денсаулыын нашарлатып, лгіріміне сер етеді. Малімдер мен ата-аналар олайлы ст туанша мектеп оушысыны «ызытырып кететін кітапті» саналы трде олын алмауы шін жмыс режимін згертуді табандылыпен талап етугке міндетті. Алашында мндай деттен арылу едуір иындыа тседі, біра бірте-бірте ол дрыс режимге дадыланады да, жаымсыз деті жойылады.
Жіктеліс тежелуінде немесе жіктеуде (ажыратуда) бекітілмейтін тітіркендіргіш рефлекс туыза береді, сондытан жаымды тітіркендіргіш тежейді. озу жне тежелу процестері шоырланады жне блінеді.
Жіктеліс тежелуі шартты рефлекторлы ызметті ішкі трі боландытан, сырты дниені серіне анализ жасау шін жне осыан байланысты тиісті мінез-лыты алыптастыру шін ажет. Осындай абілетіні арасында есту анализаторы дыбыстарды биіктігіне, кшіне жне баытына арай жіктейді, кру мшесі тстерді, оларды рекін, заттарды ашытыын айырады; тері сезімталдыыны анализаторы жанасуды, ысымды жне т.б. айырады.
Егер жіктеліс тежелуін алыптастыру шартты тітіркендіргішке барынша жуы тітіркендіргіштерді (мысалы, «до» жне «ре» ндері) айырудан басталса, онда бан «до» жне «фа» ндері сияты бір-бірінен едуір ашы тітіркендіргіштерді айырудан грі заыра жаттыу ажет болады. Мнда екінші жіктеу біріншіден грі оай алыптастырылады, йткені тітіркендіргіштерді бір-бірінен кшті айырмашылыы бар.
Ана тілі жне шет тілі сабатарында ріптер мен дыбыстарды оып йренуде, математика, н, музыка т.б. сабатарына жіктеліс тежелуіні ттенше зор маызы бар.
Тітіркендіргіштерді айыра бастау уаыты балаларда трліше болады. Ол ми ыртысыны «жаса байланысты кмелеттенуіне», бан дейінгі дайындыына (жаттыуына) жне организмні ажу дрежесіне байланысты. Сонымен атар, белгілі бір жаса тн озу жне тежелуді жайылуы мен шоырлануыны наты дрежесіні де маызы бар.
Сигналдарды дрыс айыра білу табиат былыстарын, оны задары мен процестерін тереірек танып білуге жрдемдеседі. Ішкі тежелуді таы бір маызы мынада: адам алуан трлі крделі жадайларда бадарлай білу ммкіндігіне ие болады.