Нерв системасы типтеріні функциясына сиппатама

Нерв системасы типтеріні белгілері. Нерв системасыны жеке асиеттері организмні шартты рефлекторлы ызметіне сер етеді. Сондытан жоары дрежелі нерв ызметіні сипаты едуір дрежеде индивидуума тн асиеттерді жиынтыымен аныталады.

Шартты рефлекстерді тзілу жылдамдыы, оларды беріктігі, ішкі жне сырты тежелуді арыны, нерв процесіні жайылуы мен шоырлануыны тездігі, индукцияа абілеттілігі жне ауру туызатын агенттерге тзімділік дрежесі кбіне нерв системасыны типіне байланысты болады.

Жануарлар мен адамны жоары дрежелі нерв ызметіні жеке ерекшеліктеріні комплексін зерттей келе, И.П.Павлов пен оны ізбасарлары жоары дрежелі нерв ызметіні негізгі ш белгісін анытады:

1) озу мен тежелу процестеріні кші – ми ыртысындаы нерв клеткаларыны кшті жне ттенше кшті тітіркендіргіштерге адекватты жауап айтару абілеті жне олара жауап ретінде озуды немесе тежелуді кшейту;

2) озу жне тежелу процестеріні біркелкілігі, яни оларды кші жнінен тепе-тедігі. Кейде бір организмдерде тежелуден озу басым болса, баса организмдерде – керісінше болады. Мндай жадайда бір организмдерде жаымды шартты рефлекстер айтарлытай тез тзіледі, біра тітіркендіргіштерді (сіресе нзік) айыру иын болады, ал екінші организмдерде осы тітіркендіргіштерге ми ыртысыны жалпы тежелетіні байалады;

3) озу жне тежелу процестеріні ширатыы, яни бір процесті (жадайды згеруіне байланысты) екінші процесті ауыстыру жылдамдыы.

Крсетілген белгілерді негізінде И.П.Павлов жоары дрежелі нерв ызметіні адам мен жануарларда кездесетін жалпы типтерін жне адамдара ана тн жеке типтерін блді.

Нерв ызметіні жалпы типтері.И.П.Павлов нерв ызметіні жалпы трт типін бліп крсетті: 1) иын трбиеленетін (йретілетін) кшті, шала тип (тежелуден озу басым); 2) нерв процестері аса шира, кшті, байсалды тип. Жоары дрежелі нерв ызметіні мндай типінде организмні жадайа тез кндігетіні, жаа тітіркендіргіштерге активті сер ететіні байалады; 3) нерв процестеріні ширатыы шамалы, жаа тітіркендіргіштерге болар – болмас сер жасайтын (барлы ызметінде сылбырлы бар) кшті, байсалды тип; 4) озу мен тежелу нашар дамыан, лсіз тип. Мнда организм тез лсірейді, ораты пайда болады, деттен тыс тітіркендіргіштер сер еткенде жмыс абілетінен айырылады, тез арада тежелу кйіне теді.

Нерв системасыны р трлі типтеріне жататын жануарлар сырты ортаны зінше абылдап, оан бейімделеді. Оларды йрету де трліше болады, оларды ауру тудырыштара тзімділігі де р трлі. Мысалы, екінші типте гнерв системасыны бзылуы сирек байалады, ал бірінші жне тртінші типте алыптасан шартты рефректорлы ызмет тезірек бзылады. Сонымен атар, жоары дрежелі нерв ызметіні тртінші типіне жататын жануарлар неврозды кйден иындыпен арылады, яни едуір за ауырады.

И. П. Павловты пікірінше, тжірибеде таза кйінде аныталатын, жоары дрежелі нерв ызметіні келтіретін трт типі адам темпераментіні кезінде Гипокраа белгілі болан трт тріне сай келеді. Мселен, бірінші тип холериктік темпераментке, екінші тип – сангвиникалы темпераментке, шінші тип – флегматикалы темпераментке, ал тртінші тип – меланхоликтік темпераментке сай келеді. Алайда, нерв системасыны типі мен темпераменті арасында састы жо, йткені «темперамент» ымына нерв системасыны атаратын ызмет ерекшеліктерінен баса, адамны орны мен тіршілік жадайларын баалау, тарихи дуірді жне практикалы оамды-ебек рекетін сипаттау да жатады.

Жоары дрежелі нерв ызметіні типі организмні сырты ортамен зара арым – атынасынан ана емес, сондай-а ішкі мшелер ызметіні сипатынан да білінеді.

Жоары дрежелі нерв ызметіні жеке типтері. И. П. Павлов адамны туа біткен абілеттіліктерін ескере отырып, нерв системасыны функциясына анализ жасау арылы нерв системасыны ш типін бліп крсетті: кркем, ойшыл жне тыныш тип. Біра бл салада барлы нрсе толы айын емес: кейбір мселелер аырына дейін ашылмаан бл типтерді анытау шін адекватты эксперименттік дістер мен тестер жо, кп нрсе тек сипаттаумен шектелген.

Нерв системасыны кркем типінде бірінші сигналды системаны жмысы шира болады.

Мектеп оушыларыны организмінде тпелі кезені бірінші фазасында (11-13, 14 жаста) тере згерістер болады. Ішкі секреция бездеріні, атап айтанда, жыныс бездеріні ызметі кшейіп, осымша жынысты белгілер пайда болады. Бл кезеде ми ыртысыны функциялы активтілігіні айтарлытай лсірейтіні байалады: оушыны сзі мен сратара айтаратын жауабы баяулап, сздер оры азаяды. Сз сигналдарына (есте сатау) шартты байланыстар тзілу процесі иындаанда, кру, есту жне баса тітіркендіргіштерге шартты рефлекстер тзілу жылдамдыы артатыны аыталан. Жасспірімге оны физиологиялы ерекшеліктеріне айшы келетін-талаптар ойылады. Одан тартымды, айын сйлеу, тез, логикалы ойлану, клемді оу материалын есте сатау, яни осы жастаы балалар шін ерекше иын болатын нрселер талап етіледі.

Жынысты жетілу кезеінде ішкі мшелер ауырт, р келкі седі. Вегетативтік нерв системасыны кйіне эндокриндік бездер ерекше кшті сер етеді, ол озуды артуынан, ашуланша, кпелегіш болудан байалады: бас ауруы пайда болады, бас айналады, йы ашады жне т.с.с. Мны брі нашар таматануа жне миды оттегімен жеткілікті амтамасыз етілмеуіне байланысты болады. Бл кезе сіресе ыз балаларда ауыр теді. Содытан бл кезедегі аыл-ой жне дене ебегі стінде жасспірімдер оай рі тез ажиды.

тпелі кезені екінші фазасы (13-14-17 жас) бдан да ауырт теді. Жасспірімдерді бойы тез седі, дене салмаы артады, организмні тзімділігі кемін, ауруа шалдыыш болады. Жасспірімдерді деесі дрекіленіп, икемсіз келеді, имылы ебдейсіз болады. Жоары дрежелі нерв ызметінде тежелуден жалпы озу басым болады, тітіркендіргіштерді жіктеу абілеттілігі кемиді. Миды ызметі баран сайын тмендеп, анмен жабдытауды одан рі нашарлауы есебінен нерв системасы тез ажиды.

Алайда тпелі кезені соына арай ана ми ыртысыны функциялы ызметі айтарлытай артып, ыртыс пен ыртыс асты блімдері арасында зара арым-атынас орнайды. Ми ыртысы ызметіні бзылуы жасспірімдерді брінде бірдей байала бермейтіндіктен, М.М. Кольцова оларды дамуында семья мен мектепте нервтік-психикалы жараат алу лкен роль атарады деп есептейді. Мндай жастар жасспірімдер арасында, ересектерді мектеп оушыларыны осы дамуы кезеіне тн ерекшеліктерін білмеуі жне оларды жете бааламауы нтижесінде педагогтар мен ата-аналар арасында жанжалдар жиі болып трады.

Педагогтар мен ата-аналар жасспірімдерді бл кезеін жасы білуі, олара стамдылы, шыдамдылы жне ілтипат крсетуі тиіс. Оу процесіні режимін дрыс ойластыру, тынышты жадай туызу, айналадаыларды тілектес арым-атынас жасауы тпелі кезеде жасспірімдер нерв системасы ызметіні бзылуына жне тіпті ауруа шалдыуына жол бермейді.

Дене шынытыру сабатары организмні функциясын алыпа тсіруді е тиімді ралы болып табылатыны длелденген. Алайда дене ебегіні шамасына немі дрігерлік тексеру жргізілін отыруы тиіс йткені ажу жасспірімге зия келтіруі ммкін. Мселен, шет елдерде мектептерде дстрлі гимнастиканы орнына кн сайын жргізілетін арнайы ыраты гимнастика егізілген, ол имыл системасыны нервтік-психикалы кйі мен дамуына жаымды сер етеді.

Жоары дрежелі нерв ызметіні икемділігі.Жоары дрежелі нерв ызметіні типі жне рбір адамны жалпы мінез-лы тым уалай берілген (генотип) іштен болан (фенотип) белгілерді «орытпасы» болып табылады. Жоары дрежелі нерв ызметіні типі мір бойы згерумен болады. Жоары дрежелі нерв ызметі типтеріні згеруіне бейімділік нерв системасыны икемділігі деп аталан. Икемділік – динамикалы процесс.

Мектеп оушысыны мінез-лы нерв системасыны тума физиологиялы асиеттеріне ана емес, сондай-а леуметтік жадайлара да байланысты. Кез келген жастаы оушыны жоары дрежелі нерв ызметіні типі мен мінезін анытауа леуметтік-трмысты жадайларды ескеру керек, себебі семья мен оамды ортадаы арым-атынастар оан з табасын тсіріп, типті бркемелейді.

Жоары дрежелі нерв ызметі типтеріні икемділігін И.П.Павлов адам мінезін трбиелеуді, жаттытыруды жне згертуді «аса маызды педагогикалы фактісі» деп есептеді. Организм нерлым жас болса, айналадаы былыстарды оан сорлым кштірек сер ететінін ескерсек, жоары дрежелі нерв ызметін алыптастыру бала туан кннен басталып, мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындаы жне мектептен кейінгі кезеде жаластырылуы тиіс.

Бала мен ересек адамны жоары дрежелі нерв ызметіні типі оны ауырып труы, психикалы кйзелісі жне баса факторлара байланысты згеруі ммкін. Мндай жадайларда жеке жне оамды ыпал ету, яни «мінезді шынытыра» тсу шаралары арылы типті «тзетуге» жне айта трбиелеуге болады.