Дадыларыны пайда болуы
лкен ми сыарлары ыртысыны р трлі орталытары арасында уаытша байланысты тзілуі жне ныаюы балаларды имыл дадыларыны негізі болатынын физиологтар анытаан. Дене трбиесіні малімдері мен спорт секцияларыны жаттытырушылары мны имылды автоматты трге дейін жетілдіру деп аталады.
Адам имыл жне баса дадылара туан кезден бастап ие болып, оларды артайанша жетілдіреді. Мнда тиісті анализаторларды афферентті жне эфферентті нейрондары арасында нейрон аралы уаытша байланыстар алыптасады.
3-4 айлы сбиді ойыншыа алай мтылатыны еске тсірейік. Ол млт кететін аншама тселмеген имылдар жасайды десеізші. Оны барлы стсіздіктеріні себебі – крініп тран нрсеге масатты баытталан рекетіні болмауы, йткені ми ыртысыны имыл жне кру аймаындаы орталытар арасында лі байланыс орнамаан. Міне, енді ол ойыншыты 2 – 3 рет арап, олына стап крді, оны андай дыбыс шыаратынын естіді, келесі жолы оны тез-а батыл стайды. Демек, оны ми ыртысында лдебір байланыстар бірте-бірте ныайып, траты байланыстара айналады, белгілі рекет автоматизмі – керекті жне тиімді имыл стереотипі пайда болады, ал тиімсіз имылдарды брі бекітілмейтіндіктен, жойылып кетеді.
Алайда рбір еркін имыл басталмас брын рашан «ажетті имылды жасауда ми ыртысы клеткаларыны эфферентті импульстер келетін комплексі шартты рефлекторлы жолмен озады». Мндай клеткалар комплексін П.К.Анохин рекет акцепторы (абылдаышы) деп атады.
рекет акцепторы клеткаларыны шартты рефлекторлы жолмен озуын имылды болаша нтижесін физиологиялы (адамда бан оса моральды) трыдан алдын ала сезу ретінде арастыру керек. имыл жасау ол жеткен нтиже шін уанышты эмоция, алынан «жасы» немесе «те жасы» баа шін анааттананды сезімін туызып, имыл дадыларын одан рі жетілдіруді негізін райды.
Баланы алашы адамынан, жгіруден, жзуден бастап, аса крделі би жне гимнастикалы (акробатикалы) трюк жасауа дейінгі кез келген имылы рефлекстерді жрдемімен жзеге асады. Бл рефлекторлы системаларды брі немесе комплекстері кейінгі жаттыулар мен крсетулер кезінде жетілдіріліп, дамытылатын крделі имыл актілері болып табылады. Егер жаттыу жне машытану жмыстары тотатылса, ие болан дадырлар бекітілмейтін шартты рефлекстер ретінде біртіндеп жойылады (шеді).
Адамны барлы имылыны рефлекторлы табиатты XIX асырды аяында аныталан болатын. Алайда бл аида ылымда біртіндеп жне зор иындыпен тжырымдалады. те за уаыт бойы барлы имылды ерікті жне еріксіз имылдара блді. Мнда еріксіз имылдарды ана рефлекторлы 0имылдар деп есептейді. Ине шаншыында немесе температурамен сер еткенде олды тартып алуды, сондай – а кейбір барынша йреншікті ишараларды осыан жатызды. Адамны тілегі, ерк бойынша, яни бір араанда, сырты серді себептері мен рекет етуге трткі жо жадайда саналы трде жасалан имылдарды ерікті имылдар деп тсінді. И.М. Сеченов имылды блайша тсінуді арсыласы болды. Ол «саналы жне санасыз ірекетті барлы актілері шыу тегі жнінен рефлекстерді мні» деп тжырымдап, осы арылы барлы имылды табиатын физиологиялы негізге ойды.
И.П.Павловты методикасы бойынша шартты рефлекстерді алыптастыру адамны мірі бойында ие болатын имыл дадыларыны мнін ашып крсетуге ммкіндік берді, ал оны сигналды системалар туралы ілімі ойлауды материалистік трыдан тсінуге негіз болды.
«Екінші сигналды системаа атысты процестерді творчестволы сипаты, - деп жазады А.Н.Кабанов, - имылды творчестволы табиатын тсіндіреді адам йренген имылдарын айталап ана оймастан, сонымен атар оларды негізінде жаа имылдар жасайды».
Балаларды имыл дадыларын дамыту шартты рефлекстерді тзілу задылытарына баынады. Жаа имылды йренуді бастапы кезеінде процестер айтарлытай жалпыланады са детальдар жаыртылмай, жалпы сипата айналады – оны баыттылыы айындалады. Мысалы, баланы секіруге йрету ажет. Алашында жеке элементтері туралы емес, жалпы секіруге туралы сз болады. Мндай бастапы секіруге кптеген, оны ішінде бл имыла атысы жо блшы ет те атысады. Секіруді лденеше рет айталаудан со ана секіруші «бас тартады» (жіктеліс тежелуі). Ол керексіз имылдарды тежей б
ілуді йренеді. Оларды уаытша байланыстары зіледі де, бала ойдаыдай, демі секіреді. Бдан кейінгі жаттыулар секірушіні, шеберді спортты тадаан тріне стереотипін біржолата алыптастырады.
Ортаы жне жоары класс балаларыны имыл дадылары оларды нервтік-психикалы кйіне, организмні тпелі кезедегі згерістеріне жне здеріні сйікті шеберлері мен малімдеріне еліктеуіне байланысты. Сондытан жаттыулар баланы денсаулыына, жынысына сай келіп, кн тртібіні клеміне орайласуы тиіс.
ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.
Дріс 4.