Дріс таырыбы: Анализаторлар, оларды жаса байланысты ерекшеліктері.

Дріс масаты:Анализаторлар, оларды рылысы мен ызметі, кру жне есту анализаторлары, оларды гигиенасы, мектепті жары режиміне ойылатын гигиеналы талаптарды арастыру.

Дріс жоспары мен ысаша мазмны:

1. Анализаторлар туралы тсінік И. П. Павлов ілімі.

2. Анлизаторларды рылысы мен ызметі.

3. Балалар мен жасспірімдерді кру абілетіні бзылмауын жне естімеушілікті болдырмау.

Анализаторлар немесе сенсорлы жйе - жйке жйесіні бір блігі. Анализаторлар бір-бірімен тыыз байланысты ш блімнен трады.: шеткі блім - рецепторлар, ткізгіш немесе аралы блім жне орталы блім.

Организмге сер ететін ртрлі тітіркендіру рецепторлар абылдайды, тітіркендіруді тріне арай таламалы жауап айтарылады. Мысалы, кз рецепторлары жары тітіркендіруін, ла рецепторлары дыбыс тітіркендірулерін, тері рецепторлары механикалы, температуралы тітіркендірулерді абылдайды. Осыан орай кру, есту иіс сезу, дм сезу, сипап сезу мшелеріне ажыратады. Денені кез-келген жерінде орналасан рецепторларды сезім мшелеріне жатызады. Мысалы, жиырылу мен созылуды абылдайтын блшыет рецепторлары, ан ысымын жне химиялы рамын бейнелейтін ан тамырларыны абыраларыны рецепторлары т.б. Сезім мшелеріні рекеті объективті трыдан аланда оларды рецепторларында озуды, субъективті трыдан аланда тйсікті пайда болуынан байалады. Тйсік пайда болу шін озу сезім мшелерінен орталыа тебетін жол арылы орталы жйке жйесіне келуі керек. И. П. Павлов осыны негізінде физиологияа анализаторлар ымын енгізді, бл барлы анатомиялы тзінділерді жиынтыын білдіреді, тйсікті пайда болуы анализаторларды ызметіне байланысты. Анализаторлар функциясы жнінен зара байланысан, мынандай блімдерден трады: шеткі, ткізгіш, ми ыртысыны тиісті аймаынан тратын ыртысты блім. Шеткі блім жйке штары рецепторлардан трады, ол тітіркендіргіштерді абылдайды. ткізгіш блім озуды орталы жйке жйесіне ткізеді. Ми ыртысыны ядролары анализаторларды е жоары блімі болып табылады. Бл блімде озуа анализ жасалып, ол тйсік ретінде абылданады.

сер ететін тііркендіргіштерді физиологиялы табиатына сйкес рецепторлары бірнешеге блінеді: фонорецепторлар (дыбыс), фоторецепторлар (жары), механорецепторлар (механикалы), хеморецепторлар (химиялы), барорецепторлар (ысым), терморецепторлар (жылу, суы).

Тйсік пен жауап серлеріні сипатына арай кру, есту, иіс, денені кеістіктегі алпы т.с.с. анализаторлара ажыратылады. Тікелей рецепторлармен жанасатын тітіркендіруді (дм, ауырсыну, сипап сезу) абылдайтын мшелерді - жанасу сезім мшелері деп атайды. Тітіркендіруді оны шыу кзінен едуір ашытыта абылдайтын кру, есту, иіс рецепторларыны мшелерін - дистантты сезім мшелері деп атайды. Сезім мшелеріні рецепторларыны озыштыы бірдей болмайды. Ол рецепторалрды кйіне, Орталы жйке жйесіні ызметіне, рефлекторлы доадаы нейронны кйіне, адам жасына, дене рылысыны жетілуіне, психикалы стамдылыынан байланысты. Анализаторларларды (кру, есту, имыл т.б.) ызметіні бзылуы адамды жартылай немесе толы мгедек етеді. Сондытан анализаторларды зара бірін-бірі алмастыруыны маызы зор. Мысалы, кзі крмейтін адамда алыптан тыс лайан есту жне имыл анализаторлары белгілі дрежеде оршаан дниені танып білудегі кру кемістігін толытырады. Оларда сипап сезу мшелері жасы жетіледі. Мны зі Брайль дісімен басылан трафаретті кітапты саусатарыны шымен оуа ммкіндік береді. Мнда анализаторларды ыртысты айматары арасында жойылан ызметін ішінара толытыратын уаытша байланыстар тзіледі. Кру анализаторы кз алмасынан, кру жйкесінен, осымша аппараттардан трады. Кз алмасы бас сйекті алдыы жаындаы кз шарасыны ішінде орналасан. Кз алмасы 3 абаттан трады: сырты а абы немесе склера, ортаы - тамырлы абы, ішкі - торлы абы. Тамырлы абыты алдыы блігі нрлы абы деп аталады. Нрлы абытан кейін екі жаы дес млдір линза - кз бршаы орналасан. Кзді ішкі уысын шыны трізді дене толтырады. Жары сулесін сындыратын орта - нрлы абы, кз бршаы, шыны трізді дене жне торлы абы (ретина) кзді негізін райды. Есту анализаторы орналасуына арай, атаратын ызметіне арай сырты, ортаы жне ішкі лаа блінеді. Сырты ла дыбыс толынын жинатап ортаы лаа ткізеді, ортаы ла ішкі латы абылдау рецепторларына береді. Ішкі лата есту (кортиев) мшесімен баса тепе-тедік аппаратында жатады.

ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:

1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990

2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.

3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.

4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.

5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.

6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.

8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дріс 5.