Дріс таырыбы: Тірек-имыл аппараты, оны жаса байланысты ерекшеліктері.

Дріс масаты:Тірек-имыл аппартыны рылысы мен ызметі, оларды жаса байланысты даму ерекшеліктері, тірек-имыл аппаратыны бзылуларын алдын алу, жетілдіру жолдарын мегеру.

Дріс жоспары мен ысаша мазмны:

1. Тірек-имыл аппаратыны рылысы мен ызметі.

2. Балалар аасыны су ерекшеліктері.

3. Блшы ет жйесіні жаса байланысты ерекшеліктері.

4. Сйек-ет системасыны гигиенасы.

Тірек-имыл аппараты мшелерді 3 жйесінен трады: сйектерден, оларды осылыстарынан, блшыететерден. Сйек туралы ілім – osteologia, остеология. аа (sceleton грек тілінде – кептірліген скелет) – механикалы маызы бар, мезенхимадан дамитын тыыз тзілістерді жиынтыы болып табылады. Олар зара днекер, шеміршек немесе сйек лпаларыны кмегімен байланысан жеке сйектерден трады. ааны механикалы ызметі тірек, ораныш жне озалысты іске асыру абілетінен крінеді. Тірек болу – жмса лпалар мен мшелерді ааны трлі бліктеріне бекінуі арылы іске асады. озалыс жылжымалы бунатармен осылан жне жйке жйесі арылы басарылатын блшыетті кмегімен озалыса келтіретін зын жне ыса рычагтар тріндегі сйектерді рылысы арасында ммкін болады. орау ызметі жеке сйектерден сйек уысын, жлынды оайтын омырта уысын, бас миын орайтын ми сауытын, ккірек уысыны басты мшелерін (жрек, кпе) орайтын ккірек уысын, трді одан рі саталуы шін ажет кбею мшелерін орайтын сйекті орын – жамбас астау тзу арылы іске асырылады. Сйек жйесіні жалпы функциясы ааны зат алмасуа, сіресе, минералды алмасуа атысуына байланысты.

Сйек заты химиялы заттарды 2 трінен трады: органикалы, бейорганикалы заттардан трады. Бала сйектерінде органикалы заттар кп, сондытан оларды сйегі иілгіш, эластикалы болып келеді. Жасы келе минералды заттар артады. Сйекті рылымды бірлігі остеон, яни тамырлары мен жйкелер бар, орталы каналды айнала саиналы орналасан сйек пластинкалары жйесі болып табылады.Остеондар бір-біріне тыыз жабысып жатпайды, оларды арасы аралы сйек пластинкаларымен толтырылан. Сйек сйек абыы, сйек лпасы, сйек ызыл майы, ан жне лимфа тамырлары мен жйкелерден трады. Сйек абыына буындар мен блшыеттер бекиді, ішкі абаты блінетін жасушалардан трады, бл клеткалар сйекті алыдатады.

Жас сйектер зына бойы шеміршек кмегімен седі, сйек суі аяталанда шеміршек сйек лпасына айналады. Бала скен сайын, оны сйегінде с азайып, минералды заттар артады. Ер адамда сйекті дамуы 20-24 жаста аяталады, йел 2-3 жыл брын аяталады.

ааны 2 блімге бледі: білікті (осевой) (бас аасы, омырта баанасы, кеуде сйектері), осымша (ол жне ая сйектері).

аа бліктері:

- бас аасы (ми сауыт, бет сйектері);

- тлабой аасы (омырта сйектері, абыралар, тстік);

- ол сйектері (иы белдеуі – бана, жауырын, ол бас сйектері- топан жілік, шыбы жне шынта сйек, білезік сйектері, алаан, сауса сйектері);

- Ая сйектері (жамбас белдеуі, ортан жілік, асыты жілік, тізе тобыы, табан, башпай сйектері).

Ересек адам аасына кіретін жекелеген сйектерді саны 200-ден асады, оларды 36-40 денені орта сызыы бойымен орналасан. Сыры пішіндері жаынан сйектерді зын, ыса. Жалпа жне аралас деп ажыратады.

Буындарды рылысы мен ызметі: озалмайтын- сйек бдырлары бір-бірімен тігіс трізді бекиді (бас сек), аз озалатын – сйек арасындаы берік шеміршектер жатады (омырта сйектері), озалатын – сйек шы гиалинді шеміршекпен жабылан, бл шеміршек эластикалы, жылтыр, тегіс болып келеді.

Омырта баанасы. Омырта баанасы жоары жаы баспен, тменгі жаы жамбас сйекпен бекиді. Омырта жотасы 5 блімнен: мойын омырталары – 7, ара омырталары-12, бел омырталары – 5, сегізкз омырталары -5, ймыша 4-5 омырта сйектерден трады. Жаа туан баланы омырта жотасыны сырттай иілулері байалмайды.

ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:

1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990

2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.

3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.

4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.

5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.

6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.

8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дріс 7.

Дріс таырыбы: ан жне ан айналу жйесіні физиологиясы, оны жаса байланысты ерекшеліктері.

Дріс масаты:ан, оны рамы, ызметі, ан топтары, анны ан тамырлар арылы озалуы, жрек рылысы мен ызметі, жрек-тамыр жйесіні жаса байланысты ерекшеліктерін, гигиенасы туралы білімдерін кеейту.

Дріс жоспары мен ысаша мазмны:

1. ан рамы жне топтары.

2. Жректі рылысы мен ызметі.

3. ан айналу жолдары.

4. Жрек-тамыр жйесіні гигиенасы.

ан, лимфа жне жасуша аралы сйыты организмні ішкі ортасын райды. ан дегеніміз формалы элементтер (эритоциттер, лейкоциттер, тромбоциттер) мен плазмадан тратын сйы. Плазма рамы крделі ерітінді болып табылады (тздар, ауыздар, зат алмасу німдері т.б.). Плазма ан рамыны 52-58 %-іне, ан клеткалары - 42-48 %-не те.

Жаа туан баланы организміндегі ан дене салмаыны 14,75% райды, 15 жастаы балада - 8,25,% ал ересек адамда салмаыны 8,3 %райды.

ан ртрлі ызмет атарады: зат алмасу мен сырты тыныс алу процесіне белсене атысады, барлы организм мен лпаларды оттегімен амтамасыз етіп, кмір ышыл газын шыарады, организмде ышыл-сілті тепе-тедігін сатайды, организмді инфекциядан орайды, оректік заттарды лпалара жеткізіп, одан зат алмасу німдерін алып кетеді, дене температурасын траты сатайды.

Гомеостаз деп ан клемі мен рамыны жне физикалы, химиялы, биологиялы асиеттеріні тратылыын, яни барлы биологиялы константаларды (артериялы ан ысымы, дене температурасы) айтады. Бл терминді 1929 жылы америка физиологі В. Кэннон сынан.

Эритроциттер - (грекше eritros - ызыл, cytos- клетка) анны ызыл тйіршіктері. Бл формасы жаынан екіге бктелген дискаа сас анны ядросыз клеткасы, оларды рамы гемоглобин ерітіндісі мен оны осындылары арылы крсетілген. Жаа туан нрестеде орта есеппен эритроциттер 1 мл кубте 7,2 млн., 5-6 айлыта 4-4,5 млн болады. Бір жастан кейін олар кмелетке толана дейін бірте-бірте кбейе береді де ересектердегі секілді 1 куб. мл-де 4,5-5 млн-а жетеді. Олар 30 кннен 120 кнг дейін мір среді. Организмнен тыс кезді зінде белгілі бір жадайда олар бір айдан кем мір срмейді. Гемоглобин - рамында темір бар белок тектес зат Ол эритроциттер мен ана ызыл тс береді. Гемоглобин 1 молекула глобиннен, 4 гем молекуласынан трады. рбір гем молекуласында екі валентті темір атомы бар. Гемоглобинні бір молекуласы оттегіні 4 молекуласымен рекеттеседі. Гемоглобин кпеде оттегімн байланысып, трасыз осылысты - оксигемоглобинді райды, ал лпаларда оттегіні шамалы блігін беріп кмір ышыл газымен байланысып карбогемоглобинге айналады. Организмде ол тыныс алу ызметін атарады. Мектеп жасына дейінгі балаларды анында гемоглобин рамы 80-81%, 10-11 жастаыларда ересектердегі сияты 85 % дейін болады. рамы 100 боланда 100 мл анда 17,3 г гемоглобин болады. Оны млшеріні 70 тмен болуы (100 мл анда 14г) ан азайанды немесе анемия деп аталатын ауруды крсетеді. Егер пробиркаа йылан ана йытпайтын зат осса, біраз уаыттан со эритроциттер шге бастайды - бл ызмет эритроциттер тну жылдамдыы деп аталады. Ер адамдарда - 1-10 мм/са., йел адамдарда - 2-15 мм/са., жаа туан балаларда - 1-2 мм/са., 3 жаста - 2-17 мм/са., 7-12 жаста 12 мм/са. Бл медициналы практикада ауруды анытау шін олданылады, йткені кптеген аурулар кезінде ЭТЖ жылдам жреді.

Эритроцит функциясыны маызы:

1. тыныс алу;

2. ан реакцияларыны тратылыын амтамасыз етеді;

3. осмосты буфер;

Лекоциттер. Бір литр анда 4,5 - 9*10 лекоцит болады. Лейкоцит () анны а клеткасы, ядросы бар, дм 12 мкм, амеба сияты протоплазмасынан жалан аятарын шыарып (псевдоподий) озалады.анда лейкоцит саныны кбеюі лейкоцитоз деп, азаюы лейкоцитопения деп аталады. Лейкоцит саны сау адамда да ауыран адамда да згеріп отырады.

Лейкоцит трлері:

1. гранулоцит немесе тйіршікті лейкоцит

2. агронулоцит немесе тйіршіксіз лейкоцит.

Гранулоцит трлері: эозинофиль, базофиль, нейтрофиль, ал агронулоцит лимфоцит, моноцит деп ажыратылады. Бір куб мм жас балалар анында 7-10 мы, ересектерде 6-8 мы лейкоцит болады. Лейкоцит ораныш ызметін атарады. Олар организмге еніп кеткен бгде заттар мен микроптарды сііріп жоюа абілетті, оны фагоциоз деп атайды. (И. И. Мечников).

анны тзілуі.ан рыты дамуды 2-ші айыны аяына дейін уызды апшытаы капиллярлы тамыр абыраларында жасалады. Алашы тзілген клеткаларында пигмент болмайды, біраздан со гемоглобині бар алашы эритроциттер тзіледі. Бл кезеге дейін лейкоциттерді тзілуі жрмейді. 2-ші айды аяынан бастап, ан тзілуіні бауырлы кезеі басталады: бауырда ядролы жне ядросыз эритроциттер жасалады. Лейкоциттер мен тромбоциттер де бауырда жасалады, біра арыны баяу болады. 2 айлы эмбрионда ккбауыр мен лимфа тйіндерініні тзілуі басталады. Бларда 3 айдан бастап эритроциттер мен днді лейкоциттер жасалады. Сйек кемігіні тзілуі де рыты дамуды 2 айында басталады, 4-5 айда блар ан жасай бастайды. Сйек кемігіні бл ызметі мір бойы саталады. Бауырды ан жасау ызметі рыты дамуды 5-6 айында баяулайды да, бл туаннан кейін со бір жылдан кейін тоталады. Ккбауырды днсіз лейкоциттер жасауы рыты дамуды 3-ші айынан басталып, туаннан кейін де жаласа береді.Бала ауруа шалдыса, онда оны рыты кезіндегі ан жасаушы азалары брыны ызметіне айта кшеді, сонымен атар айырша без, бйрек, ішек т.б. азалар атысады. ан тзілу жйкелік жне гуморалды жолмен реттеледі, оан сыты жне ішкі факторлар сер етеді.

ан топтары.Жарааттанып аны азайан адама ан йып, аып кеткен анны орнын толтырады. Эритроциттерді желімденуін Прага университетіні профессоры Ян Янский ашты. Ол адам анында эритроцитті мембранасында 2 трлі (А жне В) агглютиноген, ал плазмада агглютинин желімдейтін альфа жне бетта болатынын анытады. А- агглютиногені бар эритроцитті плазмалы - агглютинин жабыстырса, В агглютиногені бар эритроциттерді - агглютинин жабыстырады. ан араластыран кезде аттас агглютиноген мен агглютинин бір-бірімен кездес алса, эритроциттер бір-бірімен желімденіп, йме-агрегат рады. Желімделген эритроцит жарылып, оны ішіндегі гемоглобин плазмаа шыып, сйтіп осыдан эритроцит гемолизге шырайды. Осыан сйкес адамны анын 4 топа бледі.

І топтаы анын барлы ан топтарына юа болады, ал IV топа ай топты болсын юа болады. аны І топа жататын адамды мбебап донор, IV топты мбебап реципиент деп атайды.

ан айналу. ан ызметі ан айналу жйесі арылы орындалады. Ол жйеге жрек жне ан тамырлары жатады. Жректен шыатын ан жолдары артериялы тамырлар, ал жрекке келетін анны жолдарын веналы тамырлар деп атайды. ан жрек арыншаларынан шыып, жрекшелерге яды. ан айналысыны лкен шебері жректі сол арыншасынан шыып е лкен артериялы тамыра - олаа теді. оладан артериялы тамыр тарматалады. Артериялы тамырлар артериолалара, ал олар капиллярлара тарматалады. Капиллярлар азалар мен лпаларды торлап жатады. Капиллярлар бір-бірімен осылып венозды жіішке тамырларды - венулаларды тзеді. Венулалар зара бірігіп веналы тамырлаа айналады. ан айналуды кіші шебері о арыншадан басталады. О арыншадан ан кпе артериясына теді. кпе артериясы екіге тарматалып анды кпені о жне сол бліміне апарады. кпеде бл тамырлар бірнеше рет тарматалып, кпе капиллярына айналады. Бл жерде газ алмасу жреді: оттегі альвеоладан ана, кмір ышыл газы ана аннан альвеолаа теді. кпе артериясымен келген вена аны артериялы ана айналады. Бл ан кпе венасы арылы сол жрекшеге йылады.

Жрек (лат. соr, гр. cardia) - алы жолаты еттен тратын трт уысты аза. (250-300 г) Жрек ккірек уысында екі кпе аралыыны алдыы жаында орналасан, ірі ан тамырлара ілініп трады. зындыы 12-15, ені 8-11см, жрек шы ккірек уысында сол жатаы бесінші абыра не абыра аралыына тіреледі. Жрек уысын бітеу перде екіге блді. Жрекше мен арынша арсында ативентрикулярлы тесік болады. Бл тесікті жабатын екі, ш жатаулы атривентрикулярлы апашалар бар. Жрек жатаулары 3 абаттан трады: эндокард, миокард, эпикард,. Жрек абы перикард. Балаларды эпикарды ересектерге араанда жа жне млдір, сондытан оны астында орналасан ан тамырлары аны крінеді. Эндокард жректі ішкі ішкі жаын аптайды. Одан екі жаты жрек апашалары жасалан. Бала жрегіні эндокарды лдеайда іркілдек келеді. Миокард талшытары балаларда арлым жіішке, нзік келеді, ол нашарлау дамыан, ыса рі тыыз болады. Балалар миокардында май клеткалары жо. 7-12 жас аралыында балаларды жрек суіні жалпы жылдамдыы салыстырмалы трде трде баяулайды, арыншалар жрек аланшаларынан жылдамыра седі, л балалар мен ыз балаларды жректеріні салмаы бірдей седі. Осы мерзімде ан тамырларыны шебері де артады, 11-12 жаса дейін сіп келе жатан жрек пен ан тамырларыны тесігі арасында траты атынас саталады. Жынысты кезеде жрек ан тамырлардан грі жылдамыра седі, сол себепті ан жіішке тамырлармен жреді. Бл миды ттегімен амтамасыз етуге жне оректендіруге олайсыз жадайлар туызады, ан ысымы жоарылайды, жректі ауы, ырсыл, жректі ауруы, тез алжырауы болады.

Сырты трі бойынша сбиді жрегі ересекті жрегінен клемі, жатауларыны алыдыы, жрек тесіктеріні клемі бойынша т.б. айырмашылытары болады. Жрек циклыны затыы 6-7 жасар балада 0,63 сек., 12 жаста 0,75 сек., ересек адамда 0,8 сек. те. 6-7 жасар баланы жрегі минутына 95-100 рет, 12 жаста 80-90 рет, ересек адамда 68-70 рет жиырылады. Бір мезгілде жректі о жне сол жа блігі арылы бірдей млшерде ан теді. Жректі бір секунд ішінде айдап шыатын ан млшері систолалы немесе жрек соуыны клемі деп аталады. Бір минуттаы барлы систолалы клемі жректі минутты клемі дет атайды. Белгілі бір уаыт аралыында бірінен со бірі кезекпен айталанып отыратын жректі жиырылуы мен босасуы жрек жмысыны ыраы деп аталады. Жректі жиырылу кезеін систола, ал босасу кезеін диастола деп атайды. Жрек жиырылан кезде байалатын систола мен диастоланы жне керісінше алмасып отыруын жрек циклі немесе жрек жмысыны циклі деп атайды.

Жасспірімдер жрек, ан тамырлары жйесіні ерекшелігін дене шынытыру, ебек сабатарын, экскурсиялар йымдастыруда мият есепке алу керек. Жрекке шектен тыс салма салудан аула болу шін эмоциялы тітіркенуцден, спорт жаттыуларын шамадан тыс орындаудан, тзды, майлы таамдардан бас тартан дрыс.