Дріс таырыбы: Тыныс алу жйесіні жаса байланысты ерекшеліктері.

Дріс масаты:Тыныс алу жйесіні рылысы мен ызметі, жаса жне байланысты ерекшеліктерін, гигиенасы туралы білімдерін кеейту.

Дріс жоспары мен ысаша мазмны:

1.Балалар мен жасспірімдерді тыныс алу органдарыны рылысы мен ызметіні ерекшеліктері.

2.Тыныс алу озалысы жиілігі мен тередігіні, кпені тіршілк сиымдылыыны, тыныс алуды минутты клеміні жаса сай згерістері.

3.Тыныс алу мшелдері мен дауыс аппаратыны гигиенасы.

Тыныс алу – организмні мірлік маызы бар ызметтеріні бірі. Ол сырты орта мен организм арасындаы газ алмасуды амтамасыз етеді. Тыныс алу организмде бір мезгілде тетін, бір-бірімен тыыз байланысан ш процестен трады. Бл сырты немесе кпе тынысы, ішкі тыныс алу, газдарды ана ту процесі. Сырты тыныс алу дегеніміз - кпе тйіршіктерінде жзеге асатын атмосферадаы ауа мен анны газ алмасуы болып табылады. Ішкі тыныс алу – бл лпалар мен андаы газ алмасуы, нтижесінде лпалар жаа заттарды алып, ажет еместерінен айырылады. Оны лапалардаы тыныс алу деп атайды. Тыныс алу мшелерімен иіс сезу, дауыс жне сз рау ызметтері тыыз байланысты. Тыныс алу жолдарыны кілегейлі абытары ауамен бірге енген бгде заттардан орайды. Мрын арылы тыныстау тазалыты кепілі, жтылан ауа мрын уысында жылынады, бгде заттарды стап алады, ылалданады.

Тыныс алу деп ауадн оттегін сііріп, кмір ышыл газын шыаруын амтамасыз ететін зара байланысан кптеген процестерді атайды. Тыныс алу негізінен 5 кезенен трады:

Сырты тыныс алу – ауадаы газдарды кпеге келіп, кпеден айтадан атмосфераа шыарып тру.
кпе кпіршіктеріндегі (альвеола) газдар мен ан рамындаы газдарды алмасуы.
Газдарды кпеден лпаа, лпадан кпеге ан аысымен тасымалдануы.
лпа мен ан арасындаы газ алмасуы.
Ішкі тыныс алу – жасуша рамындаы органикалы заттарды тотыуы. (бл биохимиялы процес).

Тыныс алу мшелері: мрын уысы, жтынша, кмей, кеірдек (трахея), бронхылар, кпе. Кмекей – 4-6 мойын омырталарыны тсында орналасан, бір-бірімен буындар арылы байланысан шеміршектерден ралады. Кмекейді ортаы блігінде екі тп атпарлы бар жоарысы арыншалы жне тменгісі дауысты. Дауысты атпарлар кмекейді кеніресінен едуір шыып трады. Оларды кілегейлі абышасыны астында дауыс желбезектері мен дауыс блшыеттері орналасан, ол бл арыншалы атпарда болмайды, сол себепті оларды жалан желбезектер деп атайды. Екі дауысты атпарды арасында кмекейді шіішке блігі дауыс уысы орналасан. Дауыс атпары 1 жаса толанша жне мутация кезеінде арынды седі. Кмекей 3 ызмет атарады: тыныс алу, ораныш, дауыс рау. Тыныс алу кезінде ол ауа ткізгіш ызметін атарады. тарамдала блініп, ан тамырларына жне жйкелермен кпеге ласады. Тыныс алу актісі зара алмасып тратын екі фазадан – тыныс алу (инспирация) жне тыныс шыару (экспирация) трады. Жаа туан нрестені алашы тыныс алуы біратар факторларды нтижесінде организмні зеріске шырауына байланысты: планцетарлы ан айналуды тотауы жне жаа туан нрестені анында кмір ышыл газыны жинаталуы; ол тап болан ауа ортасыны анарлым тмен болуы, ауа атмосферасы ысымыны анарлым жоары болуы. Тыныс тарту блшыеттері жиырылу арылы кеуде уысыны клемін кеейтеді де, тыныс жолдары, ауа тйіршіктері ауаа толады, оны химиялы рамы тыныс алу процесін дайы згертіп отырады. Тыныс алу актісі – бл абыра аралы блшы еттер жиырылуыны белсенді процесі. Сырты блшыеттеріні жиырылуы тыныс алуды, ал ішкі блшыеттеріні жиырылуы тыныс шыаруды амтамасыз етеді. Сырта абыра аралы блшыеттері блек тыныс алу актісіне диафрагма, ал тыныс шыару актісіне кеудені клдене блшыеттері атысады. Тыныс алу кезінде абыраны ктерілуі есебінен кеуде уысыны клемі клдене жне ала, арта арай, желбіршектерді тмен тсуі нтижесінде жоары жаа арай аяды. Бл кезде кк ет уысыны ысымы тмендейді, кпе клемі лаяды да атмосфералы ауа тйіршіктерге еркін енеді. Тере тыныс алу актісіне кеуде уысы оршап тран барлы блшы еттер: кеудені лкен, кіші, араны тіс трізді, аса жалпа жне зынша блшыеттер атысады. Тынысалу тыныс шыаруа ласады да, нтижесінде абыра аралы блшы еттер босасып, кеуде уысы тмен тседі, кпе лпасы ысылып, тйіршіктерден, кеірдек тарамдарынан, тйіршік уысынан ауаны шыарады. Бл жадайда кпе лпа серпінділігі мен кеуде уысыны клеміні кішіреюіні арасан зор маызы бар. Тыныс алу кезіндегі кеуде уысыны клеміні згеруіне арай тыныс алуды 3 типі болады: кеуделік, арынды, аралас немесе кеуделі-арынды. Жаа туан баланы тыныс алуы арынды тыныс, 7 жасар баллада тыныс алуды кеуделік типі байалады, 10 жастан бастап тыныс алуды жынысты ерекшеліктері крініс бере бастайды: ыз балаларда тыныс алуды кеуделік типі, л балаларда арынды типі орныа бастайды. Тыныс алуды жиілігі кеуде уысы немесе арын блшыеттеріні бір минута жасаан озалысымен аныталады жне ол организмні оттегіне деген физиологиялы сранысына туелді болады. Жаа туан бала минутына 40-60 рет тыныстайды, тменгі сынып оушылары 22-20, 12 жаста – 18, жоары сынып оушылары нормаа жаын – минутына 16 рет тыныстайды. Тыныс алуды тередігі организмні сырты тыныс алу аппараты ызметіні крнекі крсеткіштеріні бірі. Ол бір тыныс алу кезеінде кпеге келіп тскен ауаны млшері арылы аныталады. кпені бір минуттаы ауа айналымы немесе бір минутты клемі деп бір рет тыныс алу клеміні бір минута жасалан тыныстау жиілігіне атынасын атайды. Мысалы, ол 5 жасар баллада – 6400 мл те. Ересектерде 6000-8000 мл, йелдерде 5000 мл.

ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:

1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990

2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.

3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.

4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.

5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.

6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.

8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дріс 9.