Дріс таырыбы: Асорыту жйесі, оны жаса байланысты ерекшеліктері.

Дріс масаты:Асорыту жйесіні рылысы мен ызметі, оны жаса байланысты ерекшеліктері, зат жне энергия алмасу, таматану гигиенасы туралы білімдерін тередету.

Дріс жоспары жне ысаша мазмны:

1. Асорыту мшелеріні рылысы мен ызметі.

2. Тістер. Тісті алмасуы.

3. Зат жне энергия алмасу.

4. Таматану гигиенасы.

Ас рамындаы оректік заттар адам денесіндегі лпаларды жааруына, жасуша тзілуіне, адамны су-дамуын амтамасыз ететін рылыс материалы, тіршілікке жмсалатын энергия кзі. Таам рамындаы оректік затарды арапайым осынды – мономерлерге дейін ыдыратуды асорыту деп атайды. Асорыту – те крделі процесс. Ол алдымен физикалы жолмен деледі, соынан химиялы реакцияа тсіп, орытылып организмге сіетін сатыа жетеді. Физикалы деу барысында ас кесектері сатылып, блшектенеді, сілекей шырынымен шыланып, жмсарады. Химиялы деуге ішек-арын ферменттері атысады, бларды серін крделі заттар арапайым заттара ыдырайды.

Су, минералды тздар, ас рамындаы кейбір арапайым органикалы заттар ішек-арында згерместен тікелей ана сіеді. Гидролаза ферменттері тзілу ерекшеліктеріне арай 3 топа блінеді:

1. Аутолитикалы ферменттер – таамды заттар (ана сті рамындаы ферменттер).

2. Симбионтты гидролазалар – бактериялар мен бір клеткалы жасушалы жндіктерді атысуымен гидролиздік процестерді іске асырады (мысалы, кйіс айыратын малда клечатканы ыдырататын ферменттер). Адамда симбиотты гидролиз то ішекте ана кездеседі.

3. Меншікті гидролазалар – жануарлар, адам организмінде осорытуа атысатын ішек-арын сліндегі негізгі ферменттер.

Гидролиз ферменттеріні орналасуына арай жасуша ішіндегі жне одан тысары жердегі асорыту болып екіге блінеді: жасуша ішіндегі асорытуда фагоцитоз, пиноцитоз арылы жасушаа тетін оректік заттар лизосомалы ферменттерді атысуымен гидролизге шырайды (лейкоцит, лимфоциттерде, ретикулоциттер жне гистоциттерде ас осылай орытылады).

Жасушадан тыс жерде асорыту – дистантты (уысты) жне контакты (мембраналы) асорыту болады. Дистантты асорыту ферменттер тзілетін жасушадан ошау жерде, ішек-арын ттігінде теді, ал контакты асорыту дегеніміз ішек ттігіні ішкі бетінде, онымен жанасан эпителий жасушаларда гликолистік ферменттерді серінен болатын гидролиз. уысты гидролиз кезінде пайда болан німдер гликоликс абатынан тіп, мембрана бетінде бірнеше мономерлерге айналады да, ішек эпителий бетіндегі микроттіктер арасында орналасан микроканалдар арылы ішек жасушаларына теді.

Асорыту жйесі ауыз уысы, жтынша, еш, арын, он екі елі ішек, аш ішек, то ішек, сл шыаратын бездер, бауырдан трады.

Асорыту жйесіні ызметі:

1. Сл шыару (секреция, секреторлы азмет) ызметі. Оны асорыту, сілекей, ішек-арын бездері, йы безі, бауыр атарады. Сл рамында органикалы оректік заттарды ыдырататын ферменттер (гидролазалардан) трады: протеаза (белоктарды пептид, амин ышылдарына ыдыратады), липаза (майды – май ышылы мен глицеридке), карбогидролазалар – полисахаридтерді (крахма, гликоген) моносахаридтерге дейін ыдыратады.

2. имыл (моторлы ызмет) ызметін бірыай салалы еттер атарады. Салалы ет талшытары саина трізді жне бойлай тартылан екі трлі талшытардан ралан. Асорыту жолыны бір блімі екінші блімімен тйіскен жерінде салалы ет талшытары саина трізденіп топталып, сфинктер еттерін рады. Саина трізді ет талшытары жиырылса, еш, ішек-арын ттігі тарылып, зарады, ал зыннан орналасан ет талшытары жиырылса ттік кеейіп ысарады. Бл имылдар ас кесегіні ішек-арын сліне шыланып ондаы ферменттер серімен ыдырауа, бдан пайда болан німдерді денеге сіуіне септігін тигізеді. Ішек-арын біресе жиырылып, біресе жазылып толын трізді имылдар жасайды (перистальтика), мны нтижесінде ішектегі заттар жоарыдан тмен то ішекке арай жылжиды, орытылмаан, бойа сібеген заттар сырта шыарылады.

3. оректік заттарды сііру ызметі. Адама ажетті оректік заттар арапайым осындылара ыдырап, биологиялы мембраналардан тіп, ана немесе лимфаа сіеді. Жалпы аланда оректік заттар ащы ішекте сіеді.

4. Экскреторлы ызмет- тіршілікке ажетсіз заттарды сырта шыару ызметі.

5. Эндокриндік ызмет. Ішек-арын кілегейлі абыында, арын пилорусы мен он екі елі ішекте (лтабарда) кптеген гормондар тзіледі. Олар ана енеді де, алдымен асорыту процесін, зат алмасу, сіп-ну, есею процестерін реттеп, басарып отырады. Мндай гормондар – гатроинтестиналды гормондар деп атайды. (гастрин, секретин, панкиреозимин – холецистокинин, энтерокинин, гастрон).

Сонымен ішек-арын гастроинтестиналды гормондары:

1. Асорыту бездеріні сл шыару абілетін кшейтіп, оректік заттарды орытылуын детеді.

2. Арэнтерин деп аталатын гормон жасспірім денесінде ассимиляция (тзіліс) процесін кшейтеді, сйтіп, су, есею арынын детеді, адамны тбетін жасартады, диэнтерин гормоны зат алмасу арынын реттейді.

3. Трлі азаларда ан айналысын алпына келтіреді, биологиялы мембрананы ткізгіштік дрежесін реттеп отырады, сйтіп пофилактикалы сер етеді.

Асорыту ттігіні абырасы крделі 3 абаттан трады: ішкі- шырышты, ортаы-етті, сырты –днекер лпасы, ір абаты.

Таматану- адамны алыпты тіршілік ызметтері мен дамуы шін ажет бірден-бір леументтік жне биологиялы фактор болып табылады. Рационалды таматану – ол ылыми негізінде рылан, азаны суі мен алыптасуын, денсаулыты сатау мен жмыс абілетін арттыруын амтамасыз етеді. Тамаа ойылатын гигиеналы талаптар:

1. Адам организміні барлы энергиялы шыынын толы алпына келтіретіндей болуы керек.

2. Тамаамны рамында аза шін ажетті ауыз, май, липид, кмірсу, минералды заттар, друмендер, су жеткілікті млшерде жне оптималды араатынаста болу ажет.

3. Таам алуан трлі болып келуге тиіс. Оны рамына сімдіктен жне жануарлардан алынатын ст, ет, балы т.б. таамдар енуі керек.

4. Ас жасы сіірілетін, тбетін ашатын, дмді, жасы иісі, клемі жне калориясы жаынан да жеткілікті болуа тиіс.

5. Тама сапалы болуа тиіс жне рамында зиянды оспасы, ауру тудыратын микробтары, улы заттар болмау керек.

6. Таматы бір кнге дрыстап блу керек. Таматы немі белгілі бір сааттарда ана ішу ажет.

Таматану – зат алмасуы мен энергия алмасуыны физиологиялы негізі. Сапасыз немесе жеткіліксіз таматану организмні тіршілік ызметін бзу ммкін: суді кешеуілдеуі, жмыса абілеттілігіні нашарлауы, трлі аурулара деген арсылыыны кемуі, оршаан ортаны зиянды серлері алдындаы организмні тзімділігіні тмендеуі.

ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:

1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990

2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.

3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.

4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.

5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.

6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.

7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.

8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.

Дріс 10.