Дріс таырыбы: Ішкі секреция бездеріні физиологиясы.
Дріс масаты:Ішкі секреция бездері, оларды ызметі, блетін гормондарыны аза тигізетін серін, жынысты жетілу жне жынысты трбие беруді арастыру.
Дріс жоспары мен ысаша мазмны:
1. Ішкі секреция бездері туралы тсінік.
2. Гормондар гумарльды реттелуді факторы.
3. Жынысты жетілу кезеіні ерекшеліктері жне бл кезені гигиенасы.
Ішкі секрециялы бездерді сырты секрециялы бездерден айырмашылыы, оларды блген сйытыын шыаратын ттікшелері болмайды. Сол себептен сйытыын тікелей ішкі ортаа ана, лимфаа бледі.Олар те ан тамырлы келеді. Ішкі секрециялы бездерді ана бліп отыратын сйытыын гормон деп атайды. Гормондар организмдегі трлі тіршілік процестеріне (зат алмасу, даму, су, жынысты жетілуне т.б.) атты сер етеді.Оларды не детіп, не тежеп отырады. Осы гормондар арылы организмге тигізетін химиялы серін гуморальды реттеу деп аталады.
Эндокриндік бездерді (гр.endon – ішкі, crineo - блемін немесе шыарамын) слін шыаратын зегі жо, без жасушалары ан жне лимфа капиллярымен те жиі торланан, сондытан без німдері тікелей осы тамырлара теді. Экзокринді бездерді зегі бар, рі ол зек белгілі бір азаа ашылып, з німдерін сол мшеге шыарады.
Ішкі слініс бездеріне гипофиз, эпифиз, аланша, аланша серік бездері, айырша без, бйрексті безі, йы жне жыныс бездері жатады. йы жне жыныс бездері – аралас бездерге жатады. Гормондар ан мен лимфа тамырларына еніп барлы лпалар мен мшелерге жне бкіл организмге сер ете алады:
1) метаболизмдік – зат алмасу процестерді трлі жадайлары мен жиілігіне сері;
2) морфогенетикалы – конформациялы рылымды процестерде ажырату (дифференциялы, лпаларды суіне, згеріске, метаморфоза);
3) кинетикалы – ызмет орындаушы азаларды белсенділігіне жне оларды ызметке осуа немесе тежеуші факторала сері;
4) тзетілуші (коррекциялы) – лпалар мен азалар ызметіні арынын згертуге сері (жоарылауы, тмендету, жылдамдату, тездету, бседету озалыстары).
Адам мен жоары сатыдаы жануараларды гормондарын химиялы рылым састыын, физико – химиялы, биологиялы асиеттерді ортатыын негізге ала отырып 3 класа бледі.
1) Белокты – пептидті осылымдар (инсулин, глюкоген, сомататропин т.б.);
2) Стероидтар (бйрек – сті безі абыыны жне жыныс безі гормондары);
3) Амин ышылыны туындылары (тироксин, катехоламиндер – адреналин, норадреналин).
Гормондарды тзілуі арнайы эндокриндік рылымдарды генетикалы аппаратында жоспарланан, сондытан р ішкі секреция бездері тек белгілі бір гормондарды жасап шыарады. Организм ішкі сйыты ортасына ткен гормондарды белгілі бір млшері бас алпында, ал шамалысы ан плазмасы белоктарымен осылан кйде болады. Мысалы, транскортизон, альбумин жне – глобулинмен бірігеді, бдан белсенділігі тмен байланысан гормон блінеді.
Эндокринология ішкі секреция бездерді физиологиясы мен патологиясы ылым ретінде ХІХ асырды 2-ші жартысында алыптасан. Бл баытта ылыми зерттеулерді негізін А. Бертольд салды.
Гормондар те активті заттар. Оларды ана блініп отыруы вегетативті жйке жйесімен, жоары ми ызметіне байланысты болып кетеді. Бл бездерді клемі те шаын, жалпы салмаы 100 г-нан аспайды. Эндокринді бездер жмысы зара те крделі байланыста болады. Сол себепті бір безді бзылуы баса да бездерді жмысына сер етеді.
Аденогипофизде бірнеше гормондар тзіліп ана йылады:
- сомататропин жне су гормоны (СТГ);
- тиреатропин (ТТГ)
- адренакатикатропин (АКГТ) (бйрек сті безі);
- гонотдотропин (ГТГ) – лютеинді (ЛТГ), лютеотроп (ЛТГ), фалликуластимулдаушы (ФСГ).
Эндрокринді бездерді орналасан жадайы мен шыу тегіне байланысты 5 топа блінеді:
1) нейрогенді бездер – гипофиз жне эпифиз;
2) бронхиогенді бездер – аланша безі, аланша маы безі, айырша безі;
3) хромофинді бездер – бйрек сті безі, параганглиялар;
4) арын асты безі (йы безі);
5) жыныс бездері (эндокринді блігі жатады).
Без ызметіні кенеттен тыс кшейіп, ана гормонды кп блінуін гиперфункция деп атайды, ал без ызметіні нашарлап, гормонны аз шыуын – гипофункция деп атайды.
ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.
Дріс 12.
Дріс таырыбы:Мектеп имараты мен ондаы санитарлы-техникалы тетіктеріне ойылатын гигиеналы талаптар.
Дріс масаты:Мектеп оушыларыны денсаулыын сатау жне оу-трбие жмыстарын дрыс йымдастыру ммасатында болаша малімдерді мектеп йіне, онддаы санитарлы-техникалы тетіктеріне ойылатын талаптар білу ажеттілігін мегерту.
Дріс жоспары мен ысаша мазмны:
1.Мектеп имаратты салатын орынды тадау.
2.Жылыту жне жылу ралдарына ойылатын гигиеналы талаптар.
3.Мектептегі жары режимі, желдетуге ойылатын гигиеналы талаптар.
Мектеп йін жоспарлау, оны жабдыталуы, микроклиматты жадайлары жне жары режимі оу-педагогикалы процесс пен балаларды денсаулыына белгілі ыпалын тигізеді. Осыан байланысты малімдер мектеп йіне жне жабдыталуына ойылатын негізгі гигиеналы талаптарды білуі тиіс. Мектеп йлерін зиянды газдар мен ттін шыатын фабрика жне зауыта жаын жерлерге орналастыруа болмайды. Егер салу жадайында жел баытын екеру ажет. Сонымен атар, клік кп жретін магистралдарды бойына, адамдар кп жретін базар, бекеттерді бойына салмаан жн. Мектептерді орналастыру е олайлы жерлер – кварталдарды іші, брылыстардаы тыныш кшелер мен тйы кшелер. Мектепті маындаы жер участогы жаратылыстану, география пндері бойынша оу сабатары ткізу шін, дене шынытыру мен ебек пндері бойынша оу жне оудан тыс сабатар жргізу шін ажет. Мектеп участогында мыналар болуа тиіс: рылыс салуа арналан ала, оу-тжірибе зонасы, демалыс зонасы, шаруашылы зонасы.
Мектепті йі мен блмелері белгілі бір гигиеналы талаптара сай болуа тиіс. Мектеп йіне ойылатын негізгі гигиеналы талап – онда сапасы жасы ауа ортасын, жылу жне жары режимін амтамасыз ету. Мектеп йіні гигиеналы рылысыны олайлы мселесі, яни оны этаждылыы, жоспарлау принциптері, жеке блмелерді орналасуы, басыштарды рылысыны да жне т.б. маызы кем емес. Мектеп й-жайлары здеріні атаратын ызметтеріне арай оу йлері, кмекші йлер, трын йлерге блінеді. Мектеп йіне ойылатын аса маызды бір гигиеналы талап – онда сапалы ауаны болуы. зіні сапасы жаынан ластанбаан атмосфераа жаындайтын немесе оан толы дерлік сйкес келетін ауа сапалы, гигиеанлы жаынан жарамды ауаа саналады. Мектеп йі гигиенасыны негізгі мселелеріні бірі – сынып блмелеріні жасы жарыталуы. Сынып блмелеріндегі дрыс жары режиміні брінен брын кру зейінін орауда мні бар. Мектеп оушыларыны оу жмысы кзді едуір зорланып жмыс істеуімен байланысты. Жары жеткіліксіз болан жадайда кру органына тсетін кш артады да, алыстан кре алмаушылыты пайда болуына жадай жасалады. Сонымен атар сынып блмелеріні жары болуы мектеп оушысыны жйке жйесіне де жасы сер етеді.
ОЛДАНЫЛАТЫН ДЕБИЕТТЕР:
1.А.Г.Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990
2.Ю. А. Ермолаева Возрастная физиология. М., 1985.
3.Н.Н. Леонтева, К.Б. Маринова Анатомия и физиология детского организма. М.,1986.
4.Советов С.Е. Мектеп гигиенасы. А., 1973.
5. Антропова А. А. Основы гигиена учащихся. М.,1982.
6. Белецкая В. И. Школьн.ая гигиена. М., 1983.
7.С. Жмабаев Жасерекшелік физиологиясы жне мектеп гигиенасы. А.,1988.
8. Чабовская А. Основы педиатрии и гигиены. М.,1978.
Дріс 13.