Таырып: аза тілін оытуды станымдары

аза мектептеріндегі жмысты нрлі, нтижелі болуы ана тілін оытуды йымдастыруды дрежесіне, оны дрыс жола ойылуына байланысты. йткені, ана тілі тек пн ретінде оытылып ана оймайды, зге пндерді брінен де білім беруге жне мектептегі бкіл тлім-трбие жмыстарын жргізуге негізгі рал ретінде ызмет атарады.

Елбасы Н..Назарбаевты 2004 жылы19 наурызындаы халыа жолдауында «азастандаы мектеп уаыт те келе здік лемдік стандаттар дегейіне ктерілуге тиіс. лтты бсекелестік абілеті бірінші кезекте оны білімділік дегейімен аныталады. лемдік білім кеістігіне толыымен кірігу білім беру жйесін халыаралы дегейге ктеруді талап ететіні сзсіз», - делінген. Заман талабына сай мектептерде білім мазмны мен оны рылымды жйесін жасарту – кезек кттірмес шараларды бірі.

Мектеп балаларды дрыс сйлеуге, ана тіліні сздері мен тиісті тсілдерін саналы трде дрыс жмсауа йретеді. Мектеп оушыларды сздік орына кп жаа сздер, жаа формалар осады. Оларды айда, алай олдану керектігін йретеді. Мектептегі аза тілі пніні малімі – жаа оамды рушы жастарды трбиешісі. Малімні зі оытатын пн саласындаы ылымды жетік білуі – арапайым да, ажетті талап.

Бгінгі студент – ертегі маман. аза тілін дамытатын да, оны анатын ке жаюа кмектесетін де бгінгі студент. Себебі, ол жоары оу ордасында бгінгі жаалытарды тере мегеріп, ертегі кні мектепте жзеге асыруы ажет. азастан Республикасыны Білім беруді дамыту Тжырымдамасында педагогикалы мамандарды дайындау мен білім сапасына атысты наты масат-міндеттер мен станымдар крсетілген. Бл жатта: «азір педагогикалы оамдастыты алдында білім беруді жаа моделін руды, сынатан ткізу мен енгізуді ауымды міндеттері тр. Білім беруді азіргі негізгі масаты білім алып, білік пен дады-машыа ол жеткізу ана емес, соларды негізінде дербес, леуметтік жне ксіби біліктілікке – апаратты зі іздеп табу, талдау жне тымды пайдалану, жылдам згеріп жатан бгінгі дниеде лайыты мір сру жне жмыс істеу болып табылады» («Р. 2015 ж. дейінгі білім беруді дамыту Тжырымдамасы»), - деп крсетілген.

Жалпы аза тілінде сйлеп, жазуды йрету – оамда аза тіліні мртебесін жоары дрежеге ктеруді алы шарты. Сондытан аза тілі атынас ралы ретінде мектепте жйелі білім беру арылы ана оушыларды дрыс сйлеуге, адамдармен депті трде арым-атынас жасай білуге трбиелейді.

Бл трыда аза тілін оыту дістемесіні атаратын міндетіні аса зор екенін айта кетуіміз ажет.

аза тілі дістемесіні ылыми негізі азан ткерісіне дейінгі дуірден басталды. азастанда педагогика тарихы, сондай-а, аза тілін оыту мселелері Ы.Алтынсарин есімімен байланысты. «Мектеп – азатара білім беруді басты ралы, бізді барлы мітіміз, аза халыны келешегі осы, тек ана осы мектептерде» деген болатын. Ы.Алтынсарин «аза хрестоматиясы» жне «азатара орыс тілін йретуді бастауыш ралы» оулытарын жазды. 1935 жыла дейін аза тілін оыту дістемесіне арналан маалалар ана болды. Онан кейінгі осы жылы «Бастауыш мектепте аза тілін оыту дісі» деген жина шыты. 1936 жылы С.Жиенбаевты «Грамматика талдауыш», 1938 жылы «лкендерге хат танытуды методикасы», 1941 жылы «Бастауыш мектепте кітап оытуды методикасы», 1941 жылы «аза тілі методикасы», 1942 жылы «Грамматикалы таблицалар» т.б. ебектері жары крді. аза тілін оыту жнінде .Басымов, .Бегалиев, Ш.Сарыбаев, И.йыбаев, .Хасенов, Ш.уелбаев, Х.Арынов, Б.лмаамбетова, Б.Ктенбаева, Ф.Оразбаева, Р.адашева т.б. ебектеріні алатын орны ерекше.

Таырып: аза тілін оыту дістемесіні

1) ылыми принцип. аза тілінен білім мен практикалы дады беруде жиі іске асырылатын принципті бірі – ылыми принцип. Оушылара берілетін білімні барлыы лингвистикаа байланысты аралады. Тілдік фактілерді тіл білімінде бден орытылан, шешілген мселелері ана мектеп оушыларына жеткізіледі. Яни аза тілін оытуда дидактиканы ылымыны принципін жзеге асыру шін, йретуге тиісті тілдік материал аза тіл біліміні соы жетістіктеріне негізделуге тиісті. Тілдік материал оушылара дістеме трысынан бден ойластыран ылыми жйеде беріледі.

2) Жйелі принцип. Мектеп оушыларына аза тілінен берілетін теориялы малматтар белгілі бір орын тртібі бойынша тілуі ажет. аза тілінен рбір таырыбы методикалы жйе арылы талданады.Тілдік таырыптарды тілу тртібін сатай отырып, тілетін материал мен жаа материал байланыстырылады. Осыны нтижесінде тілдік материалдар бірін-бірі толытырып, аясын кеейтіп отырады. К.Д.Ушинский жйелілік ана з білімізді толы мегеруімізге ммкіндік береді деп санаан. Яни тілдік мліметтер оушыны білетін біліміне сйене отырып, жаласты принципі бойынша оытылуа тиісті..

3) Крнекілік принципі. Оушылара аза тілі материалдарын аны, дл тсіндіруде іске асырылатын принципті бірі – крнекілік принципі. Бл принцип тілді оытуда, оушыларды дыбыс жйесіндегі білімі мен дадыларын, рі арай ныайту шін, жне оны жете меерту шін ерекше ызмет атарады. К.Д.Ушинский «таныс емес сзді бес сзді аншама айталап иналатын оушы сурет арылы крсетілген 20 сзді ілезде йреніп алады» деп бекер айтпаан. Он рет айталап айтанмен, бір рет натылай крсеткенні пайдасы бар екеніне ешкім де таласпайды. Сондытан малім аза тілі сабаында крнекілікті те тымды олданылуы ажет.

4) Саналылы пен белсенділік принципі.Тілдік фактілерге байланысты мліметтерді оушылар жаттанды трде емес, саналы трде мегере білуі тиіс. аза тілі объектілерін саналы трде мегерту шін р трлі жмыс трлерін іске асыран жн. Малім кнделікті сабаа мият дайынды жргізіп, р трлі методикалы дебиеттерді пайдаланып отырса, оушыларды оу материалдарын сапалы да берік мегеруіне негіз аланады.5) Теорияны практикамен байланыстыру принципі. Бл принцип оушыны аза тілінен алан теориялы мліметін сйлеуде олдануа жаттытыруды кздейді. Оушылар осы алан білімдерін кеейте отырып, оны кнделік мір ажетіне жаратады. Оушылара диалогты сйлемді мегертумен бірге монологты сйлеу де йретіледі. Сонымен бірге ауызша жне жазбаша тілін дамытуа, жылдам рі саналы, мнерлеп оуа, р трлі баяндамалар жасауа жне іс-ааздарыны алуан трлерін жазуа дадыландырады.

6) Жеілден ауыра принципі. Бл принципті кейде тсінуге олайлылы принципі деп те атаймыз. Бл принцип оушыларды жас ерекшеліктерін, білім дрежесі мен сынып трлерін ескере отырып, малімні тсіндіруі, оулы тілі жне оны баяндалу желісі сияты ш трлі ерекшеліктері басшылыа алынады. аза тілінен берілетін теориялы білімні анытамалары мен ережелері, терминдері мен зіндік белгілері, жасалу жолдары мектеп оушыларыны абылдау, ойлау сияты психикалы асиеттеріне лайыты тсіндіріледі. Жаттыулар да, мтіндер де, тіл білімінен берілетін мліметтер де баран сайын крделініп отыратын сзсіз.

7) Оушыларды психологиялы ерекшелігін ескеру принципі.Оушылара аза тілінен теориялы білім мен практикалы дадылар беруде оларды психологиялы асиеттері, оуа бейімділігі, икемділігі мен дайындау дрежесі ескеріледі.

3. аза тілін оытуды психологиялы негізі. азіргі кезедегі психология ылымы бойынша психологиялы процестер рекет арылы дамиды деп саналады. Бл кзарасты алаш психолог Л.С.Выготский сынан. Кейін бл ылыми аиданы оны оушылары А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия т.б. дамытты. Тіл – адамдарды арым-атынасыны ралы боландытан, осы ызметін атаруда ол – рекетті ерекше трі болып саналады. Тілді арым-атынас ызметі байланыстырып сйлеумен тікелей атысты. Ал байланыстырып сйлеуге йрету тілдік материалдарды оыту, оушыны сздік орын молайту, тілді грамматикалы рылысын, яни грамматиканы оыту арылы жзеге асады. Психологияда тіл адамдарды арым-атынастарында олданылатын табаларды жйесі болып танылады. Ол табалар – дыбыс, сз, сз тіркесі, сздерді трленуі, бір-бірімен байланысады. рбір сабаты мазмнына арай оыту діс-тсілдерін тадауда оушыларды психологиялы ерекшеліктеріне айрыша мн беріледі. Демек, оушы оу материалын тере тсініп, саналы мегеру шін, оны ішкі задылыы мен зара байланысын дрыс анытай білуі ажет. Оушыда тілдік табаларды орынды, дрыс олдану дадысын алыптастыру керек.