Таырып: аза тіліні фонетикасын оыту дістемесі
Фонетика – тіл біліміні дыбысты жйесін зерттейтін саласы. рбір тілді дыбысты жйесін, трлі задарын білуді маызы зор. Малім дыбыстарды ерекшелігін, маызын крсете білуі тиіс. Тіл дыбыстарыны физиологиялы, акустикалы, оамды ерекшеліктерін жете тсіндіруі ажет. Оушы тіл дыбыстарыны белгілі бір сйлеу мшелеріні жмыса кірісуімен байланысты екендігін, оларды бірімен-бірі актив екенін білгені дрыс. Сйлеу мшелеріні атысуы арылы жасалатынын оулыта берілген трлі суреттер, схемаларды орынды пайдалана отырып, саналы трде оытан жн.
аза тілін йренуде, сйлеуде фонетикалы дадыларды алатын орны ерекше. Фонетикалы дадыларды мегеру – сйлеу кезінде сзді рамындаы дыбыстарды дрыс айта білу жне жазылан ріптік табаларды тілде дрыс олдану арылы тсінікті сйлеу тжірибелерін жан-жаты игеру. Тілдік арым-атынаста фонетикалы дадыларды мегеру екі жаты болуы керек: 1. Сйлеушіні (не оушыны) фонетикалы дадыларды білуі; 2. Тыдаушыны фонетикалы дадыларды білуі.
Фонетикалы дадылар тілдік дыбыстарды екі жаына сйкес келеді: 1) Тілдік дыбыстарды айтылуы; 2) Тілдік дыбыстарды естілуі. Осы екеуіні бірігуінен дыбысталу тзілімі жзеге асады.
Тілдік дыбысты материясы сзді негізгі кірпіші, басты ралы болып табылады. Фонетикалы блшектерді: дыбыстарды, ріптерді, фонемаларды, буындарды дрыс жазу мен дрыс айтуа дадыландыру алашы сабатан басталады. Малім дыбыстарды жасалуын оытан кезде оларды жасалуына атысатын дыбыстау мшелері мен сйлеу мшесіні имыл-озалысын да йретеді. Оушы дыбыстарды айту шін, андай сйлеу мшесі алай озалатынын білуі ажет.
аза тіліндегі дыбыстарды айтылуы мен жасалуын йрету малімні шеберлігін ана емес, бірнеше тсілді атар мегерген дісойлыын да ажет етеді. йткені сабата оытушы тек дыбыстарды айтылуымен шектелсе, сйлеуді йрету масатына жетпейді. Сондытан стаз дыбыстарды ерекшеліктерін сз ішінде, буын рамында, сйлем арасында мегерте отырып, жалпы тілдік атынасты аидаларын естен шыармайды жне тілді йретуді жинаты дісін пайдаланады.
Фонетикалы тлаларды естілуі дыбыс ыраы, кші, созылыылыы, уені сияты ерекшеліктерімен ажыратылады. Олар лингвистикалы дебиеттерде талданып крсетілген. Тілді йретудегі дыбыс белгілеріні барлыы, сайып келгенде, - оны е басты ерекшелігін – дыбыстарды сзді, сйлеуді рамында дрыс олдана білу ережелерін мегеруді алы шарттары болып табылады. Оушы дыбыстарды жйесін дрыс игеру шін графикалы талдау ойдаыдай жргізілуі ажет. Малім оушыны жазбаша да, ауызша да сауатын арттыруа ерекше кіл блгені жн.
М.Дйсебаева фонетикалы талдауа мынадай талаптар ояды:
1. Фонетиканы оытумен орай мысалды немі сйлем трінде алмай, жеке сз, сз тіркесі арылы да айтайын деген ойын длелдеуге баыт беруі тиімді.
2. Оушылара берілетін мысал мен жаттыуларды прозалы, поэзиялы шыармалармен атар маал-мтелдер, жмбатар алу оушыны те ызытырады, дрыс сйлеуге йретеді, логикалы ойын жетілдіреді.
3. Сабата алынатын мысалдарды дрыс жазылуына, дрыс айтылуына ерекше назар аудару ажет.
4. Оушыны фонетика-графикалы талдау жасай білу дадысын алыптастыра отырып, кнделікті сабата ішінара талдату, яни тіліп отыран таырыпа ерекше кіл аударту дадыа айналуы тиіс.
5. Оушы дыбыс ндестігі мен трлі дыбысты ерекшеліктерді жаттанды абылдамай, оны саналы трде тсініп мегеріп, іс жзінде пайдалана білетіндей болуы ажет.
6. Жергілікті ерекшеліктермен немі жмыс жргізіп отыру оушыны деби тілді сйлеу нормасын дрыс мегеруіне ммкіндік жасайды.
Дыбыс пен ріпті йреткенде бастауыш сыныптарда алан білімдерін естеріне тсіре отырып, тсіндірген тиімді нтиже береді. Крнекі ралдарды тымды пайдалану да з нтижесін тигізеді. Тіл дыбыстарыны физиологиялы, акустикалы, оамды аспектілерін негізге ала отырып, дыбыстарды оытады.
Таырып:Орфография мен орфоэпияны оыту
Дістемесі
Орфография мен орфоэпияныны бір-бірімен байланыстылыымен бірге оларды зара айырмашылыын жете тсіну шін оушы фонетиканы жетік білуді маызы зор. Малім оушыларды фонетика саласынан алан білімдерін сабата сра-жауап дісі арылы естеріне тсіндіруіне болады.
Дауысты жне дауыссыз дыбыстарды классификациясы таблица трінде жазып шыуларын талап ету арылы, тменгі сыныптарда ткен материалдарын естеріне тсіріп, бекітеді. Дыбыс пен ріпті зара айырмашылыын, дыбысты тілдегі сз райтын фонема, ал ріпті соларды табасы екендігін тсіндіргеннен со, графика, шартты табаны алай болса солай емес белгілі бір аидаа сйеніп жазылатынын айтады.
Тілдегі сздерді жазылу нормалары ш трлі принципке негізделіп жазылатынын оушылара кестені пайдалана отырып тсіндірген жасы нтиже береді. Мысалы, мынандай кесте жасауа болады: