Таырып: Синтаксисті оыту дістемесі

 

Мектепте синтаксисті оытуда мынадай міндеттер ойылады:

- синтаксистік ережелер мен задылытарды негізінде оушыа тілді синтаксистік рылысы туралы жйелі білім алыптастыру;

- тілді синтаксистік нормасы трысынан оушыларды сйлеу тілін жетілдіру;

- оушы тіліні синтаксистік рылысын масатты трде байыту;

-пунктуация ережелерін оушыларды ойдаыдай игеруіне негіз жасау;

- оушыларды ойлау абілетін дамыту, ана тіліне деген ызыушылыын арттыру.

1. Сз тіркесі синтаксисін оыту дістемесі.Сз тіркесі синтаксисін жасы мегерту баланы логикалы ойлау абілетін, тілін дамытады.

Ф.Оразбаева: «Сз тіркесін оыту дістемесі дегеніміз – оушыларды жас ерекшеліктері негізінде сз тіркестеріні ішкі байланыстары мен мнін оушылара ындыру задылытары (сз тіркесіні тіркесу задылытары, маыналы задылытары, бір-біріне баына байланысу задылыы т.б.) арылы оларды сабаа, пнге деген ызыушылыы мен танымын арттыратын тиімді амал-тсілдерді жиынтыы» - деп крсетеді.

Мектеп бадарламасында аза тіліні синтаксис саласын ткенде алдымен, сз тіркесін, оны зерттеу нысанасын, ішкі рылысын, ерекшеліктерін талдап, онан со байланысу тсілдері мен формаларын арастыру керек. Сз тіркесі саласында арастырылатын рбір таырып бірінен-бірі туындап, бірінен-бірі рбіп жатуы ажет. р таырып зара тыыз байланыста тсіндірілсе, оушылара синтаксис саласын толы мегеру, дрыс тсіну, ыну оайа соады. Сз тіркесін оытуда мынадай баытта жргізілу керек: 1. Сз тіркесі туралы тсінік 2. Сз тіркесіні рылысы. 3. Сз тіркесіні байланысу тсілдері. 4. Сз тіркесіні байланысу формалары. 5. Сз тіркесін топтастыру туралы. 6. Сз тіркесіні лексика-грамматикалы маынасы. 7. Сз тіркесі жне оан сас тлалар.

2. Жай сйлемді оыту дістемесі.Жай сйлемді оыту барысында малім е алдымен сйлемні басты асиеттеріне ерекше тоталаны жн. Хабарлы, сраулы, лепті сйлемдерді оытанда, оушылара бл сйлемдерді райсысыны андай жадайда, андай масатпен олданылатынын жне олар ауызекі сйлеу тілінде немесе жазбаша мтіндерде андай мн беретінін, маынасын жеткізе тсіндіру керек. Осыан орай, сол сйлемдерді айтылуындаы тиісті дауыс ыраын сатап, мнерлеп, наысына келтіріп, ашы, айын, дрыс оуа, оларды оуды интонациясы сйлемні бкіл мазмны мен маынасына сай келуі жаына айрыша кіл блінуге тиіс.

Сйлемні алай трленетінін малімні зі жасы білуі шарт. Сйлемні трленуін тсіндірген кезде оушыларды сйлемді дрыс оуына мн беруіміз ажет. Себебі, сйлемні тыныс белгісі р трлі болып келуі ммкін. Сйлемді интонациясына арай тсіндіргенде бір сйлем алып, сол сйлемді ртрлі интонациямен айтып, сйлемні трін байатып, интонацияны мнін, ерекшелігін байатып тсіндірген тиімді. Сйлем мшелеріні талдану тртібін р уаытта ескертіп отыру керек. Синтаксисті ту арылы оушы жазу тілі мен ауызекі сйлеу тіліні маызын игере тседі. Синтаксистік талдау кезінде оушыларды тез, дрыс талдау дадысын алыптастыру керек. Шартты белгілерді саналарында берік алыптастыруа кш салу ажет.

3. рмалас сйлемді оыту дістемесі. рмалас сйлемді оыту барысында оушыа салалас пен сабатас рмаласты састытары мен айырмашылытарын салыстыра отырып тсіндірген тиімді. Салалас пен сабатас сйлемні бір-бірінен айырмашылыы оны баяндауыш формасы екендігі мысалдар арылы тсіндіріледі. Алынан сйлемді бір-біріне айналдыру арылы тереірек тсіндірген жн. рмалас сйлемні жай сйлемнен айырмашылыы оны крделі ойды білдіретіндігінде екендігі жай сйлемді мысал ретінде алып, салыстыраны дрыс. Кейбір рмалас сйлемдерді жай сйлемнен де ыса болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сйлемдерді за болып кездесетінін де айтып ту ажет. рмалас сйлемді оытанда оны тыныс белгісіне де назар аудартылады.

Таырып: аза тілінен жргізілетін жазбаша

Жмыстар

Жалпы мектепте жргізілетін жазбаша жмыстарды тілдік баылау сабатарына жатызамыз. Тілдік баылау сабатарын мынадай трлерге жіктейміз.

1. Білім мен дадыны баылау сабатары. Бл сабаты масаты оушыны пн бойынша білім сапасын, дады мен іскерлік дрежесін анытау болып табылады. Бан негізінен здік жмысы жатады. здік баылау жмыстары зара сас таырыптарды ткеннен кейін жргізу тиімді. Баылау сратарын тапсырарда малім зі іріктеп сыныпты жас ерекшелігі мен жалпы ерекшеліктерді ескере отырып, сабаты мазмны жасайды, ткізуді ауызша, жазбаша формаларын анытайды.

Бл сабаа таы да тест жмыстарын жатызуа болады. Тест дегеніміз – тжірибе, тексеру деген сз. Тестілеуді масаты: а) оушыларды білім дадыларын алыптастырып, іскерлігін, шыармашылы абілетін арттырып, ой-рісін сіруге, зіндік дниетанымын алыптастыруа ыпал етеді; б) оу процесінде алан білімін орытады, рі арай дамытады; ) саба беру дісін, бадарламаны сапасын жне оыту масатын зерттейді; в) оытудаы кемшіліктерді анытап, оларды жоюа жол ашады. Соны нтижесінде саба жоспары талданып, тзетулер енгізіліп отырады; г) таырып арасындаы байланыстарды амту жне оушыларды ткен таырыптарды еске сатау абілетін арттырады; ) оушыларды базалы дегейін анытайды; д) оытуды міндетті нтижесіні мегеру дегейін анытап, олара сратар мен лшеуіш тапсырмалар жинаталады.

Тест жмысыны зіндік талаптарын ескерген жн. Сонымен тест деп стандартты лгіде рылан, пндік жне сенімділік асиеттерін анаандыратын, білім, іскерлік дадыларын, дидактикалы жне психологиялы зерттеулерде дадыларын, аыл-ой дамуын, абілеттілікті салыстырмалы баасын беретін тапсырмалар жинаын айтамыз. Ол орындалу формуласына арай ашы, жабы, сйкестендіру тестісі т.б. болып аталса, мазмны мен тексеру масатына байланысты арым-атынасты тест, грамматикалы тест, лексикалы тест, аралас тест болып блінеді.

2. Орфографиялы жне пунктуациялы сауаттылыын баылау сабатары.Бан диктант жатады. Диктант естігенді ойша тсініп іштей отырып, жазу дегенді білдіреді. Малім баылау сабаын ткізу, даярлану кезедерінде бірнеше талапты орындауы ажет. 1) Диктантты мтініне ойылатын талаптар. 2) Диктантты жазызуа ойылатын талаптар. 3) Оушылара ойылатын талаптар.

Кздеген масаты, орындалу тсілі жне клеміне арай диктант кру диктанты, шыармашылы диктант, ерікті диктант, здік диктант, ескерту диктанты, баылау диктанты т.б болып блінеді. Тжірибеде олданылып жрген диктантты кейбір трлеріне тоталайы.

1) ріп диктанты 2-6 сыныптарда ткізіледі. Масаты – аза тілі дыбыстарымен ріптерін дрыс мегертіп оларды бір-бірімен айырым ерекшелерін білдіру масатында жргізіледі.

2) Буын диктанты барлы сыныптарда ткізіледі. Бл оушылара буынды, оны жасалу жолын мегеруге кмегін тигізеді.

3) Сз диктанты барлы сыныптарда ткізіледі. Масаты – оушыа сзді белгілі ымын білдіретінін, маынасы болуын тсіндіру.

4) Сйлем диктантыны масаты – оушылара сйлем трін танытып, оны з беттерінше ра білуге дадыландыру.

5) Кру диктанты барлы сыныптарда жргізіледі. Масаты – оушыны кру, есте сатау абілетін дамыту арасында аза сздерін сауатты жазуа йрету.

6) здік диктанты барлы сыныптарда ткізіледі. Оушылар тілген мтінні немесе суретті мазмнын, оыан кітап, крген уаиалары жайында жазады, сондай-а кейбір сз бен сз тіркестерін, сйлемді жаттап алан леді, маал, анатты сздерді, фразеологиялы тіркестерді естеріне тсіріп жазады.

7) Сздік диктант. р сабата жазуа болады. Оушыларды сздік орын, сауаттылыын тексеру масатымен жргізілетін тексеру жмысыны бл трі 2-11 сыныптар арасында жйелі трде ткізіліп трса, пайдасы зор.

8) Терме диктант. Оушылар мтінді ттас жазбай малім оып тран мтіннен ркім здеріне берілген тапсырмаа лайыты ережелері бар сздер мен сз тіркестерін немесе сйлемді теріп жазады.

9) Ескерту диктанты барлы сыныптарда ткізіледі. Оушылар тсініксіз сз, сз тіркестерін бір-біріне сра ою арылы айталап, естеріне тсіреді. иын сзді алай жазылатынын барлы оушыны атысуымен анытап алып соынан жазады. Бл оушыларды тілген материалдан алан білімін жетілдіре тсуге себін тигізеді. Диктантты бл трі кейде тсіндірмелі деп те аталады.

10) Еркін диктант. Бл диктант оушылара сзді жасалуы мен грамматикалы ерекшеліктерін йрету масатында жргізіледі. Оушылар сйлемді з еркінше райтындытан да бл ерікті диктант болып аталады.

11) Шыармашылы диктант. Барлы сыныптарда ткізіледі. Диктантты бл тріне сйлем мшелеріні орын тртібі бзылып, шашыранды сз трінде берілген мтіндер алынады. Бл сздерді р тобынан оушылар здігінен сйлем растырады.

12) Баылау диктант. Барлы сыныптарда оушыларды білімі мен сауаттылыын тексеру масатында ткізіледі. Диктантты бл трі белгілі таырыпты ткеннен кейін р тосан соында жргізіледі.

3. Байланыстырып сйлеу дадыларын баылау жне йрету сабатары.Тжірибеде оны біз мамзнадама, шыарма сабатары деп те жрміз. Мазмндама мен шыарма жргізілу масатына арай йрету жне баылау баытында, орындалу орынына арай й немесе сынып мазмндамасы, шыармасы, ткізілу формасына арай ауызша не жазбаша болып блінеді.

Мазмндамамынадай трлерге блінеді: толы баяндау, тадаулы баяндау, ысаша баяндау, ауыстыра баяндау.

1) ысаша баяндау – мтінді барынша ысарта баяндау, е керектілерін ана жйелі жинаы жазуа баулиды.

2) Тадаулы баяндау – тыдалан мтінінен брін жазбай тек табиат суретін не кейіпкер портретін ана тадап жазу.

3) Ауыстыра баяндау – е негізгі дегенін бірінші оя баяндау, ретімен емес.

4) Толы баяндау – бл тіл сабаынан алан білімін іс жзінде крсете алу іскерлігі байалады.

Мазмндама жазуды зіндік талаптары бар. Мазмндауды екі трі бар: мазмнын сатап мазмндау, еркін мазмндау.

Шыарма- оушыларды зіндік шыармашылы ебегі. Шыарма жазылу тіліне арай баяндау, суреттеу, сипаттау, талдау трінде жргізіледі. Шыарма арауына байланысты, оны кргені мен бастан кешкендері, кріп отыранына байланысты /сурет, мражай, крме/ шыарма деп блеміз. Жазба жмысыны бл трі арылы оушыларды з ойын, пікірін аза тілінде жеткізе білу дрежесі, лексикалы, гармматикалы білімдерін олдана алу дегейі аныталады.

Тіл сабатарынан жргізілетін шыарма мазмны жаынан 2 топа блінеді: тілдік таырыпты, еркін таырыпты.

Оушыны шыарма жазуа дадыландыру, машытандыру шін оан ойылатын талаптарды ескерген жн. Оушыларды шыарма жазуа йретуді негізгі сатылары:

1. Шыарма таырыбын тадап алу жне оны талдау.

2. Шыарманы идеясын анытау.

3. Шыарманы жоспарын жасай білуге йрену.

4. Жазылан шыармаа талдау жасау.

«Талант – іске деген сйіспеншілік сезімімен дамиды, талант – тек ана іске жне жмыс процесіне деген шынайы сйіспеншілік» - деп жазады М. Горький, шыармамен жмысты жоспарлай отырып, оны тексеруге де уаыт алдыру керек.

5. Шыарманы аятау жне орытындылау.

Шыарма жазудаы басты мселелер.

1) Сз срыптау (Бл шін оушыны сздік орын байыту жмысы миятталуы ескертіледі).

2) Сйлем рау (Сйлемдегі сздер бір-бірімен дрыс байланысуы, орнын таба олдану).

3) Сйлем мен сйлем, абзац пен абзац арасындаы байланыс (ой байланысы), келесі сйлем алдыны сйлемдегі ойдын жаласы екендігін немесе абзац пен абзацтаы ойлар да бір-бірімен ттаса байланысатынын ерекше йретіп алу ажет.

4) Стиль тазалыы (бір сзді немесе бір ойды орынсыз айталамау, ыстырма сздерді орынсыз кіргізе бермеу).

5) Ой бадарлылыы /зіне-зі есеп беру, зін-зі сынау, байау/.

6) Таырыпты жете мегеру (оушыны білім алуа штарлыы, тиісті дебиеттерді тсіне оуы, оны аыл елегінен ткізу, мір былыстарын зерделей білуі).

7) зі жазатын таырыпта айтпа ойын, баяндалу жйесін, клем-млшерін алдын ала топшылай білу.

8) Шыарма /оны мазмнын мезетерліктей эпигроф сздер олдана білу/.

9) Шыарма таырыбын ашуа ажетті оны жоспарын жасай білу.

10) Шыарманы кіріспе блімі мен негізгі бліміні арасындаы байланысты июластыра білу.

11) орытынды пікірін, зіні шыармаа кзарасын, алан серін пайымды трде сипаттай білу.

12) Таырыпты трбиелік мнін аша білу.