Таырып: Тіл дамыту жмыстары
Тіл дамыту – аза тілін оытуды, білім мен трбие беруді е маызды да салматы мселесі. Ол арылы жасскінді тіл неріне баулу, туан тіліні ыры мен сырын мегерту, ойын жаты та кркем етіп жеткізе білу, мдениетті де сауатты жаза білу рекеттері жзеге асады.
аза тілін оытуа байланысты тіл дамыту жмысын йымдастыруды негізгі масаты – дрыс, сауатты жазып, оушыны ауызша жне жазбаша ойын грамматикалы жне стилистикалы жаынан дрыс сйлем рап, жйелі сйлеуге йрету.
Тіл дамыту жмыстарын отайлы жргізу шін малімні лингвистика саласынан тере білімі ана емес, психология, педагогика саласынан да тере білімі болуы керек. Тіл дамыту е алдымен тіл ылымы саласынан берілетін білімге тікелей байланысты жруі керек. Тіл дамыту жмысы мынадай трт баытта жргізіледі: бірі – мдени, деби сйлей білу номаларына йрету, яни орфографиялы дадыны мегерте отырып, оушыа мнерлеп оу дадыларын алыптастыру. Екіншіден, лексикалы жмыстар жргізу арылы оушыны сздік орын байыту, тілді лексика жне фразеология блімдерінен кеірек білім беру кзделеді. шіншіден, жаа сздер йрету, сздерді йрете отырып, жаа сздер жасайтын формаларды мегерту арылы сз бен сздерді байланысын, сйлем ратып йрету, сйлемні рылысын білдіру арылы синтаксистік лексикадан білім беру. Тртіншіден, оушыны ойын жазбаша дрыс, сауатты жаза, рі сйлей білуге йрету масат етіледі. аза тілін оытуа байланысты тіл дамыту жмысы да мынадай дидактикалы принциптерге негізделе жргізіледі: 1) сйлеу мен ойлауды бірлігі принципі; 2) тіл дамыту жмысында ауызекі сйлеу мен жазба тіліні бір-бірімен байланыстылы принципі; 3) тіл дамыту жмысын грамматик, орфография, пунктуация жне дебиетпен байланыстыра жргізу принципі; 4) тіл дамыту жмысын стилистикамен байланысты жргізу принципі.
Сайып келгенде, аза тілі сабатары бойынша жргізілетін тіл дамыту жмыстарын жоарыда айтылан принциптерді ескере отырып йымдастыру пайдалы.
азіргі білім беру талаптары тіл дамыту жмыстарына жаа масат, жаа міндет жктейді. Оытуды технологияландыру тіл дамыту жмыстарын репродуктивті тсіл емес, эвристикалы, шыармашылы, яни продуктивті тсілдермен жргізілуі керек. Тіл дамыту жмыстары бгінгі тадаы сабаа ойылатын талап негізінде жргізілуі ажет. Тіл дамыту жмыстарын р сабата тіліп жатан таырыпа сай жргізіліп отыран жн.
Дидактикалы принциптерді бірі - оыту жйесінде крнекі ралдарды пайдалану.
Балалара ана тілін йретуде крнекілікті алатын орны жнінде К. Д. Ушинский «Крнекілікке йретуді ана тіліне йретуден блу млде ате, егер де балаа сз йретуге иналатын болсаыз, сыныпа кірерде мазмны жаынан балаларды сйлеуге ынталандыратындай бірнеше сурет ала кірііз. Олар сізді суретіізді крісімен, здері де сйлеп оя береді. Сонда сіз зіізді йрететін сздеріізді оларды алай иыншылысыз йренгенін де білмей аласыз» – дей келіп, крнекілік баылампаздыты, ойлауды дамытады жне балаларды баылаандарын сзбен дрыс айтып беруге, одан логикалы орытындылар шыаруа дадыландырады» – деген еді.
Мектепте жас рпаа сапалы білім мен адамгершілікке трбиелеу міндеттерін шешу, сабатаы малім сзін мірмен, крнекілікпен штастыру тек жасы жабдыталан оу кабинеттеріне байланысты екені іс жзінде длелденіп, кабинет жйесімен оыту оу-трбие ісіні ажетті арнасына айналды. Малімдер зімізді стазды іс-тжірибемізде кабинеттік жйемен оытуды жетілдіру, крнекіліктерді тиімді пайдалану дістерін жасарту мселелерімен шылдануда.
аза тілін оытумен байланысты мынадай крнекіліктерді пайдалану керек: затты табии трінде крсету, графикалы (схема, таблица), крнекілік, бейнелеу крнекілігі (иллюстрация жасау, фотоларды крсету, суреттер, диафильмдер, проблемалы сратар, кеспе ааздар, т.б.).
Осындай крнекіліктермен атар техникалы ралдарды пайдалану (магнит таспасы, кодоскоп, эпидоскоп, кинофильмдерді фрагменттерін) арылы оушыларды есту жне кру сезімдерін дамытуа немі кіл бліп отыру ажет. азіргі уаытта мектептегі оу-трбие ісінде мыдаан тжірибелі малімдер мен дістемешілер аза тілін оыту барысында техникалы ралдарды, атап айтанда, проекциялы дыбысты жазып алатын аппараттарды, диафильм, видеофилим, теледидарды пайдалану сабаты жандандыратынын, оушыларды сол пнге ызыушылыын арттыратындыы, здігінен ізденуі мен шыармашылы баытта ізденістер жасауына ммкіншіліктер жасайтындыын длелдеп отыр. Техникалы ралдарды пайдаланып ткізілген сабата оушылар жалыпайды, жаа оу материалын абылдауда оларды ртрлі сезім мшелері (кру, есту т. б.) атысады, оуа ызыушылыы артып, тсіндірілген материалдарды тез абылдауына ммкіндік туады
аза тілі сабатарында крнекілік грамматикалы ымдарды немесе ережелерді ынуа, тсінуге жеілдік келтіріп ана оймайды, сйлеу ситуацияларын туызуа да ммкіншіліктер жасайды. Сабата крнекілік малімні ойан масатына арай олданылады: тілген материалдарды айталау, жаа материалдарды тсіндіру жне бекіту, айталау сабатарында пайдаланылады.