Ші дріс. Операторлар ызметіні уаытты сипаттамалары.

Кзді апаратты абылдауы. Пайдаланушыны жалпылама сенсомоторлы сипаттамалары.

Жарыраан объектіні кзді абылдауы адам-операторында кзді бастапы тітіркенуі мен оны зілуіне атысты біраз іркіледі, бл кз талдаышыны ызметін бірнеше ерекшеліктерін шарттандырады. Бл ерекшеліктер бірлік жары сигналдары абылдауда, оларды кезектелуі кезінде де крініс табады. Кзді уаытты сипаттамаларын білу сигналдарды экспозиция уаытын айын тадауа ммкіндік береді. Ол сигналдарды е кіші ажырату жне сигналдарды кезекпен келуіні уаытты аралытарын амтамасыз етеді. Кз абылдауыны негізгі уаытты сипаттамалары 1-ші кестеде келтірілген.

Жоарыда арастырылан сипаттамалармен атар пайдаланушыны тиімді жмысында экранда бейнеленетін апаратты маыналы мазмнын беру дісі маызды рл атарады.

 

Кзді уаытты сипаттамалары

 

Сипаттама	Санды мні	Баылау шарттары
Жылтыдаудаы субъективті абылданатын жары		Жылтыдау жиілігі (Гц) 8..10 16..20 24..28
Жылтыдауды блек абылдауды шекті жиілігі, Гц		Объектіні жарытылыы 0,1
Анытау жылдамдыы	<3   <30   <7   <60	арапайым конфигурациялы объектілер шін Сол, біра нашар баылау шарттарында Адама таныс бейнелер (ріп, сан) шін Сол, біра кедергі шарттарында

 

Бл діс табалы жйелерді трт тріні ішінен біреуін одануа негізделеді:

- ріпті;

- пиктографиялы;

- санды;

- геометриялы.

Табалы жйені тадаанда ескеру керек:

- белгілерді оай аныталуы мен декодталуы;

- пайдаланушыны атесіз жмысты ажетті затыы, соны ішінде депрессия жадайында да;

- жйені кедергіге тзімділігіні дегейі;

- пайдаланушыны оперативті жне за уаытты жадысында ліпби-табалы жйені есте саталу затыы.

Табалы жйені интегралды сипаттамасы ретінде кодты жеделділік коэффициентін К_жед олдануа болады. Ол символды (белгіні) анытау уаытыны оны декодтау уаытына атынасын крсетеді. Жоарыда аталан табалы жйелер шін бл крсеткішті мндері 1-ші кестеде келтірілген.

 

1-ші кесте. Кодты жеделділік коэффициентіні мндері

Табалы жйе	Кжед мні
ріптік (бір сз шін)	0,9
Пиктографиялы (пиктограмма шін)	0,8
Санды (трт разраядтан жоары емес, бір сан шін)	0,6
Геометриялы (бір фигура шін)	0,6

Жоарыда келтірілген деректерден орытынды жасауа болады: шекті жадайларда шразряда дейінгі сандарды экранда мтіндік трде (яни сздермен) беру орынды. Сонымен атар объектіні негізгі асиеттерін немесе ажетті іс-рекеттерді баяндау пиктограмма трінде крсету тиімді. Мысалы, “хабарды адресата жіберу” сз тіркесін сйкес пиктограммамен ауыстыран ыайлы. Тжірибе жзінде длелденген, объектіні е маызды сипаттамалары оны контурымен кодталуы (айындалуы) ажет, ал ішкі детальдарымен – осымша, жанама. Мнда объектіні кейбір сипаттамалары шін тадалан, белгі пішіні айындалан крсеткіштері бар жйе, табалы жйені барлы ліпбиіне олданылуы тиіс.

Пиктограмманы геометриялы контурыны, тану тиімділігіне серіні санды баалануы 2-ші кестеде келтірілген.

Табалы жйені ру кезінде, симметриялы символдарды адам оай абылдайтынын жне ыса жне за уаытты жадыда, есте саталатынын ескеру ажет.

Белгілерді ажырату крсеткіштері ретінде бір алфавит шеберінде келесілерді олдану дрыс болмауы ммкін:

- белгідегі элементтер саны;

- белгіні геометриялы лшемдері (е кемінде екі нсадан аса);

- белгілерді “позитив – негатив” жне “тура – айна кескіні” принципі бойынша ажыратылуы.

 

2-ші кесте. Белгіні геометриялы крделілігіні оны декодтауа сері

Крсеткіш	Крсеткішті мні
	арапайым белгілер	Орташа крделілікті белгілер	Крделі белгілер
Е кіші экспозиция уаыты, с	0,03	0,03	0,05
Экспозиция кезінде декодтауды орташа уаыты 0,03 с	3,06	2,55	2,76
Дрыс декодтау ытималдыы	0,80	0,97	0,98

 

Жоарыда аталан таы бір фактор – экранда бірдей кескінделетін интерактивті элементтерді саны. рине, олармен тиімді жмыс істеуге пайдаланушыны кру сипаттамалары мен олданылатын табалы жйе сапасы сер етеді. Соан арамастан керекті элементті тадауда пайдаланушыны таы бір сипаттамасы сер етеді – ол сенсомоторлы сипаттама. Мысал ретінде 3-ші кестеде, экранда крсетілген сандара байланысты ажетті элементті атесіздік Р_В пен тадау уаытыны Т_В орташаланан мндері келтірілген.

 

3-ші кесте. Пайдаланушыны сенсомоторлы сипаттамасыны жалпыланан крсеткіштері

Экрандаы интерактивті элементтерді саны (белсенді терезеде)	РВ	ТВ, с
	0,999	1,5
	0,997	3,0
	0,995	4,0
	0,97	5,0
	0,94	7,0
	0,92	10,0

 

Жоарыда келтірілген санды крсеткіштер орташаланан болып табылады. Шынайы мірде олара бірде бір адам сйкес келе алмайды. Бан арамастан олар кейбір пайдаланушы топтары (санаттар) шін аиат болып табылады. рбір осындай топ адамдары баса топтан кейбір факторлар арылы ерекшеленуі ммкін: физиологиялы параметрлер бойынша, компьютерлік сауаттылы дегейі бойынша, наты осымшалармен жмыс істей тжірбиесімен жне т.б. Осыан орай интерактивті осымшаны ру барысында, е бірінші, ол арналан ммкін пайдаланушыларды санатын анытау (е болмаанда жуытап) ажет.

 

дебиет: 8нег.[25-37], 4нег.[32-36], 7ос.[88-100].

Баылау сратары:

1. Адам-операторыны круіні уаытты сипаттамалары андай?
2. Табалы жйені кодты жеделділік коэффициенті дегеніміз не?
3. Белгіні геометриялы крделілігі оны декодталуына алай сер етеді?
4. Пайдаланушыны сенсомоторлы сипаттамасыны жалпылама крсеткіштері андай?

 

6-ші дріс. Адам талдаыштарыны негізгі сипаттамалары.

 

Талдаыштарды сер абылдау шектері. Талдаыштарды уаытты сипаттамалары. Операторды психофизиологиялы сипаттамасын санды баалау дістері.

Оператор ызметі шін е маызды – кз талдаышы болып табылады, одан кейін есту жне тактилді (сезіну) талдаыштары болады. Баса талдаыштарды оператор ызметіне аса маызды сер етпейді.

Кез келген талдаышты негізгі сипаттамалары шектер болы табылады – абсолютті (жоары жне тменгі), дифференциалды жне жеделділік. рбір шекті маынасы сигналды энергетикалы (интенсивті), кеістіктік (лшем) жне уаытты (сер ету затыы) сипаттамаларына атысты енгізілуі ммкін.

ре сезілетін сер тигізетін, тітіркендіргішті минималды шамасы тменгі абсолютті сезіну табалдырыы, ал максималды ммкін шамасы жоары абсолютті сезіну табалдырыы деп аталады (бл ым тек энергетикалы сипаттамалар шін олданылады). Шамалары тменгі табалдырытан аз сигналдар адамдармен абылданбайды. Ал сигналдарды интенсивтілігіні жоары табалдырытан артуы адамдара кері сер етеді (дыбыстарды атты естілуі, те жары болып кетуі). Жоары жне тменгі табалдырытарды арасындаы аралы - талдаышты сезімталды диапозоны деп аталады.

Талдаышты кмегімен адамдар сигналдарды тек сезіп ана оймай, оларды ажырата да алады. Ажырату сипаттамасы шін дифференциалды дегей (латынны differentia-ажырату) деген ым енгізіледі. Бл ым екі тітіркендіргішті арасындаы немесе тек бір тітіркендіргішті екі жадайыны арасындаы минималды згеруін білдіреді. Тжірибе жзінде табалдырыты дифференциалды шамасы, тітіркендіргішті бастапы шамасына пропорционал болатындыы длелденген:

мндаы, J – сигналды (тітіркендіргішті) бастапы шамасы, dJ – дифференциалды табалдырыты шамасы, k – траты шамасы, кру талдаыштар шін 0,01-ге те, ал есту жне сезу талдаыштары шін сйкесінше 0,10 жне 0,30-ге те. Сигнал шамасы жне оны тигізетін серіні шамасы арасындаы туелділік:

S=k*lnJ+C,

мнда, S-сезіну шамасы, k жне C – тратылар.

Бл туелділік негізгі психофизикалы заы немесе Вебер-Фехнер заы деп аталады. Бл заа байланысты, сезінуді интенсивтілігі тітіркендіргіш кшті логарифміне тура пропорционал. Бл за талдаышты сезімталды диапозоныны тек орта блігіне олданылады. Талдаышты негізгі сипаттамасыны бірі оны сезімталдылыы болып табылады. Сезімталдыты жоары жне тменгі абсолюттік табалдырыы болып блінеді. Абсолюттік сезімталдыты табалдырыы мына формуламен аныталады:

G=1/J,

мнда, J-тітіркендіргішті интенсивтілігіні шамасы, ол тменгі абсолюттік сезімтал табалдырыына сйкес келеді.

Абсолюттік сезімтал табалдырыынан баса талдаышты дифференциалды сезімтал табалдырыы да бар. Ол тітіркендіргішті интенсивтіліктеріні арасындаы минималды згеріспен аныталады, біра олар сезілгенде ртрлі болуы керек.

Дифференциалды сезімтал табалдырыыны шамасы талдаышты шектік ммкіндігін сипаттайды, сондытан ол сигналдар ліпбиіні ммкін зындыын тадауа негіз бола алмайды. Ол шін минималды лшемді сипаттайтын шаманы емес, сигналдарды оптималды згерісін сипаттайтын шаманы олдану керек. Мндай лшем ретінде инженерлік психологияда згерісті жеделділік табалдырыы олданылады. Ол сигналдар арасындаы те аз згерісті лшемімен аныталады, біра мнда жылдамды пен длдік згерістер максимума дейін жетеді. детте, жеделділік табалдыры згерісі дифференциалдыа араанда 10-15 рет жоары.

Круді талдаыш сипаттамаларына жары диапазоны, контраст, кру ткірлілігі жатады. Контраст шамасы екі айын жары дегейіні атынасына те - детте, бл фон айындыы жне суретті айындылыы. Контраст табалдырыы жне талдаышты контраст сезімталдылыы ажыратылады. Кру ткірлілігіні шамасы екі нктені аз аралыымен аныталады.

Талдаышты уаытты сипаттамаларына мыналар жатады:

- реакцияны латентті периоды жатады. Ол сигналды пайда болуынан бастап сезімні пайда болуына дейінгі уаыт аралыымен аныталады.

- сезінуді инерция уаыты. Ол сигналды шуінен бастап сезінуді тотауына дейінгі уаыт аралыымен аныталады.

- дадарысты жанып-снуді жиілігі - сигналды пайда болуыны минималды жиілігі, осы кезде ол зіліссіз болып абылданады.

- биімделу уаыты – бл талдаышты сезіну шарттарыны згерісі кезінде зін-зі реттеуге кеткен уаыт.

арастырылан сипаттамалар жне талдаышты рылымы сигнал-тітіркендіргіштерді оператора баытталан келесі орта талаптарын арастыруа ммкіндік береді:

- сигналдарды интенсивтілігі талдаышты сезімтал диапазонына орташа мніне сйкес келуі керек. Ол апаратты абылдауды жне деуді оптималды жадайларын амтамасыз етеді.

- операторды сигнал згерістерін баылап отыруы шін, яни оларды интенсивтілігі, затыы, кеістікте орналасуы бойынша салыстыру, баылау шін сигналдар арасындаы згерістерді амтамасыз ету керек. Ол згерісті жеделділік табалдырыынан арты болуы тиіс.

- сигналдар арасындаы ауытулар оперативтік табалдырытаы мннен аспау керек.

- маызды жне жауапты сигналдарды сенсорлы сезімталдылыы жоары рецепторлы бетті аймаына орналастыру керек.

- индикаторлы рылыларды ран кезде сигналды дрыс ыайлы трін, сйкесінше, талдаышты модальдылыын да (кру, есту, сезіну жне т.б.) тадау ажет

Операторды психифизикалы сипаттамасыны санды баалау дістерін арастырайы.

Адам-оператора деген сенімділік оны белгілі бір жадайларда жмысын толы клемде орындау абілеттілігімен аныталады. Адам-оператора деген сенімділік оны ателеспеу, дайындыы, алпына келу жне жмысты уаытында орындалуымен сипатталады. атесіздік адам-операторды атесіз жмысымен сиипатталады. атесіз жмысты ытималдылыы статистикалы мліметтерді негізінде аныталады.

Дайынды коэффициенті адам-операторды кез келген уаытта жмыса кірісу ытималдылыымен сипатталынады:

К_д=1-Т_оп/Т_ж

мнда, Т_оп-адамны жеткен апаратты абылдай алмайтын уаыты, Т_ж- адам-операторды жалпы жмыс істеу уаыты.

Оперторды алпына келтірілуі, жасаан ателерін тзету ытималдылыымен бааланады:

Р_алкел= Р_б * Р_аны * Р_тз

мнда, Р_б - баылау слбасыны сигналды беру ытималдылыы;

Р_аны - оператормен сигналды анытау ытималдылыы;

Р_тз - алгоримтді айталау кезінде ате рекеттерді тзету ытималдылыы;

Бл крсеткіштер операторды зін-зі басару ммкіндіктерін баалауа, яни ателерін тзетуге ммкіндік береді.

Операторды уаытысында рекет жасауы жмысты берілген уаытта орындау ытималдылыымен бааланады:

Р_уаытс=Р{T<=Т_шек}

мнда, Т_шек– уаыт шегі, оны асырылуы ате ретінде арастырылады.

Техникалы жабдытарда оператор жылдамдыы, оны тйыталан контур арылы тетін апаратты келесі осылан техникалы жабдытарына ту уаытымен аныталынады. Сонымен атар адам-оператормен реттеу цикліні затыымен бааланады:

Т_ц = Т_оп + SТ_і

мндаы, Т_оп - операторды есепті шыару уаыты; яни келген сигналды е бірінші пайда боланнан кейінгі оны орындалып бітуіне дейінгі уаыт;

Т_і - апаратты техникалы жабдытардаы кідіру уаыты.

Т_оп уаыты наты жйе бар боланда тжірбиелік жолмен аныталынады немесе жобаланатын жйе шін есептеу (аналитикалы) жолмен аныталынады.

Операторды жылдамдыы, егер оператор алдын-ала жасалан алгоритм бойынша рекет істесе, оны апарат алуа жне орындалуа кеткен уаыт жиынтыы ретінде алуа болады:

То = Т + Т_шеш + Т_бо+ Т_м ,

мнда: Т - сигналды абылдау уаыты;

Т_шеш - шешім абылдау уаыт;

Т_бо - ажетті басару органын анытау уаыты;

Т_м - басару органына моторлы іс-рекет орындауа кеткен уаыт.

Уаыт реакциясыны келтірілген растырушылары (Т_м баса ) апаратты делу санына сызыты туелді:

Т = Т' + Q / V

мндаы, Т' - реакцияны жасырын уаыты (Т'= 0,1-0,6 сек.);

Q - делетін апарат клемі;

V - апаратты деу жылдамдыы.

Оператормен зара атынастаы техникалы жабдытарды жылдамдыы, апаратты жаару уаытымен немесе сраныса жйені реакциясыны уаытымен сипатталынады. Апаратты жаару уаыты деп апаратты енгізуден бастап оны кескінделуіне дейінгі аралыты айтады. Бл уаыт апаратты енгізу жне ндеу уаытымен, апаратты алыптастыру жне экрана шыару уаытымен аныталынады. Ол жйені шыаратын есебіні кезегіне туелді болады.

Оператормен жмыс істеуінде оны длдігі операторлы жйе параметрлеріне берілген лшемдерді берілген, номиналды, наты мнін орындауда операторды тзетуі, оюы, лшеуімен белгілінеді:

S = P_t - P_{f ,}

мнда: P_t - параметрді аиат немесе номиналды мні;

P_f – осы параметрді оператормен лшенетін немесе реттелетін мндері;

дебиет: 4 нег. [44-64], 5 нег. [111-123], 7 нег.[23-53], 1 ос.[5-14], 7 ос.[88-99].

Баылау сратары:

1. Адам-оператор талдаыштарыны сезу табалдырыыны санды баалары алай аныталады?

2. Адам-оператор талдаыштарыны уаытты сипаттамалары андай?

3. Адам-операторды жылдамдыы алай аныталады?

4. Операторды алпына келуі алай аныталады?

5. Операторды дайындыыны коэффициенті алай сипатталады?