Ші дріс. Диалогты рылымдары жне трлері.
олданбалы жйені диалогты компоненті. Программалы осымшасы бар диалог алгоритміні слбасы. Диалогты трлері. арым-атынас сценариі. Диалогты рылымдары.
олданбалы диалогты жйеде екі функционалды компонетті крсетуге болады:
- зіндік олданбалы жйе, пайдаланушы сонымен жмыс жасайды.
- диалогты компонент, пайдаланушы мен олданбалы жйені арасындаы диалогты басарады.
олданбалы жйеге мысалына, зіні ксіби ызыушылыымен ЭЕМ пайдаланушылары жмыс істейтін барлы жйелер жатады. Олар: р трлі басаруды автоматтандырылан жйелері, автоматтандырылан жобалар жйелері, олданбалы программалар пакеттері жне т.б. Бл жйелер диалог наты пндік облысыны терминінде жретіндігімен сипатталады жне пайдаланушы шыыста соы орытынды алады. Ол программаны осымшасымен тіл табысудаы масаты. Кейбір жйелер тек диалогты емес, сонымен атар пакеттік режимде де жмыс істей алады. Бл жадайда соы орытындыны семантикасы олданан жмыс режиміне байланысты емес. Диалогты компонент олданбалы жйені ондырмасы болып табылады жне пайдаланушы иын жмыстарды тп нсасын білуге кмектеседі, ол шін оан сйкес лингвистикалы формалар жиынтыын пайдалануа ммкіндік береді. Диалог бл жадайда терминдік диалогты жйеде жреді жне метадиалог деп аталады. олданан терминология иынды облысына баынбайды. Дамыан метадиалог - олданбалы жйеде, тек иын облыспен таныс пайдаланушыа, диалогты жйемен алдын ала таныспай-а керекті орытынды алуа ммкіндік береді. Сондытан, олданбалы жйені ке таралуы, оны диалогты ондырмасыны сапасына байланысты болады.
Диалогты жйеде, екі компонентті программаны осымшасы бар, диалог алгоритмні жалпыланан слбасы 3-ші суретте крсетілген.
Сонымен атар алгоритм слбасыны бтатарыны бірінен бір рет жріп туі «Басы»-блогынан «Соы»-на дейін немесе алгоритм слбасыны басына айтіп келуін диалогты адамы немесе транзакция деп аталады. Диалогты адамы адамны ЭЕМ-мен белсенді жмыс істеуімен сипатталынады. Жйені кіріс хабарламаны абылдауы 2 кезенен трады:
синтаксистік сараптау – апарат енгізілген формаларды сйкестігін тексеру.
семантикалы талдау – кіріс апаратыны маынасын, жйені жаын арадаы тапсырмасын анытау жне оны процедуралы блімні азіргі жадайдаы орындалу ммкіндіктерін сараптау.
аралан тізбек жйені шыыс апаратын шыуынан басталады. арым-атынасты йымдастырушы жйені зі болып табылады. Берілген тізбектен баса, диалогта инициативаны лестіруді 2 формасы белгілі: пайдаланушыа тиесілі инициатива (пайдаланушы командалар мен сраныстар арылы жйені жмысын зі басарады) жне аралас инициатива (басару сигналдары кмегімен инициативаны айтадан лестіруді арастырады, оны кмегімен пайдаланушы программаны процедуралы, сонымен атар диалогты блімдерді орындалуын зуге жне ЭЕМ-ді зіні командасын кту жадайына аудара алады).
Апарат сипаттамасы бойынша кіріс жне шыыс хабарламасыны рамын екі типке блуге болады;
- басарушы, транзакция нтижесінде жйені ызметі жне жмысымен басару орындалады (осы масата, сонымен атар, басарушы сигналдар олданылады );
- апаратты, міндетті тапсырманы шешу шін,оны барысында жйеге мліметтер енгізіледі.
Пайдаланушыны санынан байланысты, диалогты жйе жекепайдаланушылы (бір ана пайдаланушыа арналан) жне кппайдаланушылы (жйе ресурстарына жымды атынас жасау) болуы ммкін..
Диалогты транзакциясын жзеге асыру шін келесі формалар олданылады:
- синтаксикалы шектеу (меню, шаблон бойынша жауаптары бар тапсырыс, ия\жо жауабы бар сраныс);
- директивалы (командалар);
- фразалы (шектелген арапайым тілде рекеттесу);
- обьектті – баытталан.
- Диалогты жйені тез игеру шін пайдаланушыа диалогты негізгі кезедері мен жзеге асыру формасын білу ажет. Адами–машиналы ортада диалогты келесі трі кп олданылады:
- меню; - сратар, ия\жо жауабын срайды; - шаблон;
- арапайым сраныс; - команда; - арапайым тілде рекет ету.
|
|
|
|
|
зара атынас сценарийі
ЭЕМ–мен адам-операторды зара атынасы, детте диалогты белгілі бір сценарийіне баынады. Диалог сценарийі программалы жйемен операторды зара атынасы алгоритмін крсетеді. БжАЖА алдында тран тапсырмалардан шыа келе, басару процес кезінде адамны мінездемесі мен функциясын, апаратты ралдарыны бейнесін алуда техникалы ммкіндіктерді жобалайды. Диалог сценарийі диалогты рекеттесуді блшектік сипатамасын білдіреді, ол диалог рылымы трінде, сонымен атар, апаратты жне операционды модель беріледі. Формальды трде сценарий келесі трде аныталады:
D=<S, A, C, R, G, I, O>,
Мндаы S- жадайды жиыны; А- операция жиыны; C=Q U F – шарттар жиыны (Q- кіріс шарттарыны жиыны, F- программалы шарттарды жиыны); R – шыыс хабарламаларды жиыны; G: SxC 
S - диалог графы; I:{S R; SxC R} – диалогты апаратты моделі; Q: {S A; SxC A} –диалогты операциялы моделі.
Диалог кіріспесі сценарий келісімімен диалог интерпретациясы деп аталады. Сценарийді графикалы бейнесі алгоритмдеу тіліндегі блок-схеманы еске тсіреді. Ол бтаталу элементтерінен, хабарлама арапайым конструкциясы сценарий тйіні деп аталады.
Жобалау кезінде диалог сценариі программалы жйемен пайдаланушыны зара атынасы кілттік тсінік деп аталады. Ол диалогты зара атынас ру процесін формальдауа жне пайдаланушыны жйемен атынас процедураларына талдау жргізуге ммкіндік береді. Сценарийді негізгі рамды блімін арастырайы – диалогты рылымы. Ол зара атынас процессін толыымен крсетеді. Диалог рылымы – пайдаланушыны диалогты жйемен атынас процесс кезінде ол жеткізілген диалог жадайыны байланысан жиынтыы. Диалог жадайы ш компонентпен сипатталады: диалог формасы; пайдаланушыа сынылан жйе функциясыны жиынтыы; диалогты тарихы. Диалог рылымыны негізгі графикалы сынылуы- жадайды диаграммасы- баытталан жне салматалан граф. рбір графты тбесі белгілі диалог жадайына сйкес келеді, ал оны доасы жадайды ауысуын анытайды. Тбе мен доаны салмаы диалог мазмнын сипаттайды: программалы операциялар мен шарттарды орындайтын кіріс пен шыыс хабарламалар.Диалог графыны бір тбеден екіншісіне ту диалогты бір транзакциясына сйкес келеді. тпелерді еркінше тізбегі пайдаланушы мен жйені арасындаы атынас сеансын орнатады. Егер де ателік бойынша тпелер мен шалулар ескерілмесе, онда диалогты ш рылымынын белгілеуге болады: сызыты, торапты жне ааш трізді. (4-сурет).
 |
Сызыты рылым Ааш трізді рылым Торапты рылым
4-ші сурет.
Диалогты меню трінде арастырайы.
Меню – кп тараланан диалог рі. Шаыру алдында жйе диалогты инициалдайды. Сондытан диалог адамы жйені кіріс хабарламаны берілуімен басталады. Шыыс хабарламаны пайдаланушымен берілуінен кейін жне оны жйемен нделген со диалог адамы аяталынады.
Аталмыш диалог тріні машиналы орындалуыны бірнеше трі болуы ммкін. Барлы жадайда кіріс хабарламасы ретінде экран дисплейінде жйе функциясыны ішкі жиындары жарытанады (детте, нмірленген), оларды орындалуы диалогты аымды жадайында болуы ммкін. Бндай кіріс хабарламаны меню деп атайтын боламыз.
Пайдаланушы талап етілетін функцияны келесі негізгі дістерді бірінен тадай алады:
1. талап етілген директива жинаымен немесе ысартылн атаулармен;
2. тадалан директиваны нмер жинаымен;
3. талап етілетін директиваны экран жолына курсорды орналастыру;
4. экрандаы жола сйкес келетін фотоселекторды басумен;
Графикалы диалогты граф трінде крсетуге болады. Граф тйіндері жйе функциясыны ішкі жиынына сйкес келеді, ал тмен арай баытталан оны доалары пайдаланушыны альтернативіне те болуы ммкін. Бл жадайда доалар саны сынылып отыран жйе функциясыны санына те. Доа шыатын тбесімен бірге, диалог адамына те болады. Аашты жоары тйіні (тбір) жйені бастапы хабарламасына те. 5-ші суретте меню диалог графы ааш трінде келтірілген. Аашты тбірі жне одан шыатын доалар диалог адамына те. Диалог адамыны кейбір орындалуынан кейін жйе тікбрыштармен крсетілген меню жарытанады. Меню ааш графымен олданбалы жйе баытымен тмен озалу, “тиеу” деп аталады. Функцияны орындалуы шін, граф аашыны кршілес бтатарына сйкес, олданбалы жйемен жмыс кезінде “жзіп шыу” механизмі олданылады. Оны екі тсілмен орындауа болады:
· Тізбектелген озалыспен графты доасымен жоары арай тйінге дейін, яни берілген функцияны рамындаы немесе оны тйіндеріндегі, “”тиеу” механизмін олдана отырып одан туге;
·
 |
Диалог граф аашыны тбіріне келесі тиеумен тумен;
5-сурет
Графикалы екінші діс граф доасыны ааш биіктігіне баытталан рбір тйіндегі натылыа сйкес келеді. Доалалды бірі 3-ші суретте арайтылан сызыпен крсетілген.
Ия\жо жауабын талап ететін сратар формасындаы диалог типі диалогты “меню” жиі жадайы болып табылады, диалог адамында ашан; пайдаланушы альтернативі ретінде екі жауап болады: Ия жне Жо.
 |
арастырылып отырылан диалог типіні графикалы интерпретациясы 6-шы суретте бейнеленген.
6-шы сурет.
Бл бинарлы ааш графы, рбір тйінінен екі бтатан тмен шыады (олданбалы жйеге). “Тиеу” жне “Жзіп шыу” диалогты бл трінде менюге сас болып келеді. Берілген диалог трінде олданбалы жйемен жмыс шін детте “меню” тріндегіден кп адам жасау керек. Берілген диалог тріні негізгі артышылыы - диалогты рбір жеке адамыны орындалуыны арапайымдылыы болып табылады.
Шаблон – бл диалог жйесімен инициалданан, оны рбір адамында жйе пайдаланушыны сйкес берілген форматтаы тек синтактикалы шектелген кіріс хабарламаны ана абылдайды. Менюдегі секілді диалогты жйе бастайды. Диалогты берілген трін параметрлік жйе деп аталады. Пайдаланушыны жауап беруі дисплейдегі оан сынылан форматтарымен шектелген болуы ммкін. Сондытан жйені мндай трдегі диалогпен олдану салыстырмалы трде сондай жоары емес, алайда оны операциялы крделілігі жеткілікті тмен.
Мндай трдегі диалогты орындалуыны ммкін болатын нсаларыны екеуін атаймыз:
· пайдаланушымен енгізілген хабарлама форматы экран дисплейінде жйемен крсетілуі;
· экран дисплейінде орналасан жйе хабарламасыны текстінде пайдаланушы хабарламасыны орыныны резервтелуі (мысалы, ерекше жарытану рісіні кмегімен).
“Шаблон” тріндегі графикалы диалогты 7- суретте келтірілген граф кмегімен тсіндіріп беруге болды.
 |
7-ші сурет.
Графты рбір тбесінен екіден доалар шыады. Келесі тйінге баытталан доа, пайдаланушыны семантикалы дрыс хабарламасына сйкес келеді, ал бір тйінде тйыталан доа пайдаланушыны семантикалы дрыс емес хабарламасына сйкес келеді. Хабарлама дрыс болмаанда, жйе ате туралы ескерту береді жне аымдаы диалог адамыны басында алады.
Шаблон детте, мліметтер енгізу шін олданылады, маыналары «млдір» немесе (мысалы аымдаы мерзім) маманды термині болып табылады жне сондытан олар пайдаланушыа белгілі. Алайда, осы мліметтерді беріліс трі оларды маыналарымен аныталмайды. арапайым сраныс шаблонны дербес жадайы болып табылады. детте, мліметтерді жинау кезінде, р трлі автоматтталан жйелерде олданылады.
арапайым сраныс – бл диалог трі, жйемен инициалданушы жне бір ана адамнан трады. Мнда пайдаланушыа алдын ала жйемен аныталан бірлік форматта бірден арты хабарлама енгізуге ммкіндік беріледі. Графигі 8-ші суретте крсетілген.
Команда – пайдаланушымен инициалданан диалогты трі, пайдаланушыны диалог адамында берілген бір директивасы (команда) орындалады. Жіберілетін командалар жинаы детте экранда болмайды. Алайда арнайы директивалар кмегімен оны танысу шін экрана шыаруа болады. Жіберілмейтін тапсырма кезінде директиваларда ате туралы ескертуші хабарлама шыады, жне жйе аымдаы адамны басында алады.
 |
8-сурет
Сранысты аталмыш трі графикалы трде баытталан граф кммегімен сынылуы ммкін (9- сурет). Гграфты рбір тйінінде тйыталатын доалар бар болады. Мндай доалар берілген диалог адамыны жіберілмейтін директиваларына сйкес болады.
 |
9-сурет
арапайым тілде зара атынас пайдаланушыны зіне байланысты пайда болады. Диалогты бл трі пайдаланушы жаынан атынас жргізуіне аз млшерде шектеу ояды, яни оан арапайым тілді олдана отырып, тапсырманы ойылымын еркінше тадауа ммкіндік алады. арапайым тілді біржаты болмауына байланысты, жйе жаынан пайдаланушыны тапсырма ойылымын анытайтын жне арастырылып отыран жадайды затты аймаына байланысты сратар туындауы ммкін. Пайдаланушы жатан атынас арапайым тілде жргізілсе жне пайдаланушымен инициалданан, ойылан тапсырма шешіміне келетін диалог трін арапайым тілдегі зара атынас деп атаймыз.
Жйе руды ылыми жне техникалы иындытары арапайым тілдегі пайдаланушыны зара атынасын квазиарапайым (арапайыма сас) жне проблемаа-баытталан (бір тар проблемалы аумата диалогтасу шін) тілді орындалуына келеді.
Квазиарапайым жне арапайым тілдегі зара атынасты графикалы интерпретациясы 10 а,б-шы суретте крсетілген.
 |
Табии тілде диалогты графыны негізгі ерекшелігі болып кез келген ос тйінні арасындаы арама арсы баытталан ос доалдар графыны бар болуы. Квазитабии тілде диалог графы икемді болып келеді,оны сипаттамасыны ерекшелігі - доалды р тйінінде болуы, ол тйінні зінде ттыуы, бл диалог адамында жіберілмейтін директиваа сйкестенеді. Диалог графына араанда квазитабии табии тілінде доалмен баытталан барлы ос тйіндер арама арсы байланыспаан.
Диалог типін сараптау
Диалог типін бейнелеген сараптау, оны тек біреуін олдану бізге ажетті икемділікті жне эффективті жйені бермейтінін крсетеді. Диалог рылымындаы кейбір шектеулерді ртрлі типті орналасуын арастырайы;
a) И/Жо деген жауапты талап ететін, сратар- диалогты тиімді болуы аз, атынас диалогыны иындауындаы диалог графыны артылуы кп, оларды кп олдану олданушыны шаршауына келіп соады;
b) Шаблон- таблицалы деректерді енгізгенде тиімді, ммкін альтернативті тадау шектеулі боланда жне диалог адам саны аз боланда да.
c) Команда- диалогты бірнеше адам санында жне оны рбір адамыны альтернативті бйрыында тиімділігі аз. Диалогты команда формасы білікті олданушылар шін те ыайлы, ол за сраныса жауап беруді орнына, бірден керек функцияны табуа ммкіндік береді. Диалогты жйеде бірнеше типті диалогты олдану, жйені икемділігін кбейтеді жне операциялы иындытарды тмендетеді. Диалогты жйеде жмыс істегенде олданушы бірнеше типті диалогпен кездесуге дайын болуы керек.
дебиет: 9.нег [31-42], 1. ос. [30-42], 10 ос. [4-24].
Баылау сратары:
1. осымша диалогты жйеде андай екі функционалды компонент ерекшеленеді?
2. Адам-машиналы ортада андай типті диалог е белгілі?
3. Диалогты зара атынаста “транзакция” термині нені білдіреді?
4. Диалог сценарий деген нені білдіреді?
5. Диалогты негізгі рылымы деген не?
6. ртрі типті диалогты графигі алай бейнеленеді?